Glasilo Podružnice Srpskog lekarskog društva Zaječar

 Godina 2004     Volumen 29     Suppl 1.
[ Home ] [ Gore/Up ][ <<< ] [ >>> ]
UDK: 398.3/.4:679.91; 615.326:549.892.1 ISSN 0350-2899, 29(2004) Suppl. 1 p. 39-45
 
Istorija medicine i zdravstvene kulture

Kulturna uloga ćilibara: simbolička, magijska, lekovita
Cultural Role of Amber: Symbolic, Magic and Healthy

Maja Stojanović
Narodni muzej, Zaječar

  
     
  Sažetak:

Ključne reči: ćilibar, kultura, istorija, zdravlje
Key words: amber, culture, history, health		  
     
  Opštim imenom ćilibar obuhvaćeno je više vrsta fosilizovane biljne smole, u čiji hemijski sastav ulaze ugljenik, vodonik i kiseonik (u obliku ćilibarske ili sucinitske kiseline - C12H40O4), kao i mali procenat sumpora.
Najpoznatiji je baltički ćilibar, koji sadrži najveći procenat ćilibarske kiseline (3 - 8%). On je upotrebljavan još od bronzanog doba. U prirodnom stanju, ova vrsta ćilibara se i danas nalazi u priobalnom području Baltičkog mora, naročito na njegovim jugoistočnim obalama, duž tzv. "ćilibarske obale" u istočnoj Pruskoj, u području današnjeg Kalinjingrada (ranije Kenigsberge), u Rusiji (1). Osim na baltičkim obalama Rusije i Poljske, ćilibar se može naći i u Dominikanskoj Republici, na Siciliji, u Rumuniji, u Burmi, u Severnoj Americi i u Meksiku. Zbog svoje lakoće, ćilibar može da pluta po slanoj vodi, pa baltički ćilibar ponekad doplovi čak do obala istočne Britanije (2). Baltičkim ćilibarom, žute boje, služile su se severne zemlje, dok su mediteranske zemlje upotrebljavale crvenkasto - smeđi ćilibar iz Sirije, sa Sicilije, sa krajnjeg juga Italije i iz Francuske. Najverovatnije da se ta druga vrsta ćilibara pominje u Odiseji (XVIII, 293). Kasnije, međutim, te dve najčešće vrste ćilibara počinju da konkurišu jedan drugome u istim krajevima, kao npr. u Padskoj niziji. Tada je ćilibaru s Baltika i Severnog mora priznata nadmoć, pa je zbog toga on bio veoma tražen i u mediteranskim zemljama. Stanovnici tih zemalja saznali su, najverovatnije, za tu vrstu ćilibara od fokejskih pomoraca koji su jedno vreme dolazili u severni Jadran i zapadno Sredozemlje (3).
Novija proučavanja hemijskog sastava ćilibarske smole iz razdoblja tercijara pokazala su da ju je lučila verovatno neka danas nepoznata vrsta drveta. Poređenje te smole sa smolom današnjeg drveća pokazalo je da je baltički ćilibar nastao fosilizacijom smole koja je prilično slična smoli velikog drveća iz roda agathis (Dammara australis), koje raste u jugoistočnoj Aziji i na Novom Zelandu. Smola koju luči ovo džinovsko drveće (dostiže visinu preko 90 m i obim do 15 m) naziva se kauri - kopal i izdašno se upotrebljava u farmaceutskoj industriji (4).
Boja ćilibara je različita i nepostojana. Kreće se od svetložute, nekad skoro bele, do crvenkasto - smeđe. Ređe se nalazi zeleni i plavi ćilibar, a još ređi su sivi i crni (u Rumuniji i na Siciliji). Ćilibar može biti potpuno providan, poluprovidan i neproziran, a retko i fluorescentan. Tamna boja ćilibara često je uslovljena starošću i sušenjem, jer ćilibar može postepeno i da prima i da gubi vodu - u vodi može da nabubri i da se uveća za skoro 8% (5). Boja ćilibara može se i veštački menjati, mehaničkom i termičkom obradom (zagrevanjem i taljenjem dobija se njegova veća prozračnost), ali i hemijskim putem. Stari Rimljani su, dodavanjem korenja pojedinih biljaka, morskog purpura i kozjeg loja, menjali boju i izgled ćilibara, dobijajući tako veštačko drago kamenje, pre svega ametist. Tako obrađen, ćilibar je imao cenu zlata (6).
Reč ćilibar je persijskog porekla (kah - ruba), a u naš jezik je došla preko turskog kehruba, kehlibar = onaj koji privlači slamu (7). Značenje te reči vezuje se za poznato svojstvo ćilibara da privlači sitnije čestice. Drugi nazivi za ćilibar kod nas su jantar i amber. Reč jantar je u novije vreme preuzeta iz ruskog jezika, dok je sama ruska reč preuzeta iz litvanskog (gintâras) i ugro - finskog (gentiras, mađ. gujanta). Naziv amber ili ambar (ambra) ponekad se koristi i za ćilibar, mada se isti naziv upotrebljava i za mirišljavu smolastu lučevinu iz utrobe kita, kao i za smolastu lučevinu američkog amber drveta (8) (Styrex officinalis).
U starom latinskom jeziku ćilibar se zvao glaesum i succinum. Reč glaesum je germanskog porekla. Upotrebio je Tacit, u svom delu Germania (9), a upotrebljavao je i Plinije Stariji (10). Tacit koristi tu reč kada govori o Estima, germanskom narodu sa Severa, koji je skupljao ćilibar. On navodi da su Esti imali neku vrstu monopola na ćilibar (11). Stara reč glaesum se zadržala i kasnije u nekim germanskim jezicima, i to kao osnova za reči sa približno istim značenjem (12). Drugi latinski naziv za ćilibar, koji su koristili Plinije Stariji i Tacit, jeste succinum (13). Poreklo te reči je nepoznato, kao što nije poznato ni kada je ona ušla u upotrebu. Verovatno da je to bilo pre početka nove ere, kada su Plinije i Tacit živeli. Postoji pretpostavka da je reč succinum ilirskog porekla, pokupljena na ćilibarskom putu od Severa prema Rimu i Sredozemlju, kada je ćilibar prelazio preko ilirskih oblasti zapadnog Balkana, što je ostalo zabeleženo u nekim predanjima (14). Plinije Stariji pominje i naziv lyncurium, ali odbacuje tumačenje da je ćilibar nastao od mokraće risa (urina lyncum). Reč lyncurium on, kao i Strabon, vezuje za Ligure i njihov domaći naziv za ćilibar (15).
Pre reči glaesum i succinum svakako je bila u upotrebi grčka reč elektron. Nju koriste i Plinije Stariji i Ovidije, koji u svom delu Metamorfoze ćilibar vezuje za mit o Faetontu (16). Pre Ovidija, priča o postanku ćilibara pomenuta je u Eshilovoj drami Helijade (izgubljena), kao i u Euripidovim dramama Faetont (sačuvana u fragmentima) i Hipolit. Ovidijev savremenik, Diodor sa Sicilije, ispričao je mit o Faetontu i legendu o postanku ćilibara na originalan način. Sama reč elektron takođe je nepoznatog porekla. Označavala je i ćilibar, ali i leguru zlata i srebra, koja je imala žućkastu boju ćilibara. Reč se vezuje i za ostrva Elektride, negde na severu, odakle je ćilibar stizao (17). Moguće je da je grčka reč elektron prvobitno označavala leguru zlata i srebra, a da je kasnije, zbog sličnosti u boji materijala, ista reč upotrebljena i za ćilibar (18).
Homer u Odiseji na nekoliko mesta govori o elektronu. U XLV pevanju, kada govori o feničanskom trgovcu koji ženama nudi "zlatni đerdan isprenizan elektrom mnogim" (Homer, Odiseja: XLV / 460), najverovatnije da pod elektronom podrazumeva ćilibar. U XVIII pevanju, među poklonima Penelopinih prosaca, pominje se ogrlica od ćilibara: "Glasnik Eurimahu zlatni donose umjetnog kova / Sjajan đerdan ko sunce, od elektra nanizan samog" (Odiseja, XVIII / 295 - 296). Ti opisi odnose se, verovatno, na vrlo cenjene ćilibarske ogrlice, koje su bile poznate u mikenskom svetu (19). Drugi rani pomen retkog ćilibara, iz istog VIII veka stare ere, nalazimo kod Hesioda, koji poreklo ćilibara vezuje za Hiperborejce, daleki narod sa krajnjeg severa, i za mitsku reku Eridan, što će kasnije koristiti i drugi antički pisci (20). Apolonije sa Rodosa (Argonautika: 4, 611 - 618) navodi keltsko predanje da je ćilibar nastao od skamenjenih Apolonovih suza, koje je bog prolio kada je bio prognan u zemlju Hiperborejaca (Kada je Apolon, proteran s Olimpa, došao Hiperborejcima, prosipao je suze od jantara. One su bile izraz njegove čežnje za rajem i veze sa Elisijem (21)).
Prema nekim tumačenjima, Tales iz Mileta, grčki filosof koji je govorio da je sve nastalo iz vode, uzimao je ćilibar kao dokaz da i mrtve stvari imaju dušu koja je sposobna da pokreće predmete (22). On je oko 600. god. pre n. ere otkrio magnetna svojstva jantara (23). Od grčkog naziva elektron, za žuti jantar, dolazi naziv elektricitet; brojanice i amajlije od jantara su neka vrsta kondenzatora struje: same se naelektrišu, a one koji ih nose ili prebiru oslobađaju viška elektriciteta (24). Tu Talesovu teoriju razmatrao je i Aristotel (25), koji je na drugom mestu ostavio i neka svedočanstva o poreklu ćilibara (26). U novije vreme, Vilijam Džilbert (1540 - 1603), u svojoj knjizi De magnete, prvi je objasnio pojam magnetizam, a isto tako je prvi stvorio pojam elektrika, proizvevši tu reč od grčke reči elektron, kojom su Grci označavali ćilibar, u vezi sa njegovim svojstvima da privlači vlakna i sitne komade hartije, pošto se prethodno protrlja vunom (27).
Prvi čovek koji je opisao putovanje u zemlje ćilibara na severu bio je Pytheas iz Masilije (oko 300. god. pre n. ere), koji je o ćilibarskom putu dopunio ono čega su se samo dotakli Herodot i kasniji autori. Određenije podatke o poreklu ćilibara daje Herodot. On se nije slagao s pričama da postoji "reka koju barbari zovu Eridan, a koja se na severu uliva u more i sa koje nam, kako se priča, dolazi jantar" (28). Sumnjajući uopšte da u tom delu Evrope postoji neko takvo more, Herodot je trezveno prihvatio samo ono što je mogao da dokaže: "U svakom slučaju je istina da nam kositar i jantar dolaze iz onih najudaljenijih krajeva" (29). Mitska reka Eridan, koja se u antici često pominje u vezi sa poreklom ćilibara, a koje je opet povezano sa mitom o Faetontu (30), smeštala se u razne krajeve Evrope. Mnogi autori poistovećivali su je sa rekom Po, dok su ostrva Elektride neodređeno raspoređivali u severni deo Jadrana. Postepenim proširivanjem geografskih znanja u antici, ranije predstave o Eridanu i ćilibarskim ostrvima sve više su se pomerale ka zapadu i ka severu, pa se kod nekih antičkih pisaca reka Eridan izjednačuje kako sa Ebrom tako i sa Ronom, Rajnom, Odrom i Vislom (31).
Antička saznanja o ćilibaru u rimsko doba bila su mahom dvojaka. S jedne strane, poreklo ćilibara tumačilo se na osnovu mitova i legendi, a s druge, u skladu sa naučnim merilima onoga vremena, odnosno kritičkim sakupljanjem podataka i preispitivanjem znanja kojima se u to doba raspolagalo. Među autorima koji su davali prednost mitološkim tumačenjima, na prvom mestu se nalazi pesnik Publije Ovidije Nazon, dok bi se u drugoj grupi nalazili Diodor sa Sicilije, Strabon, Tacit i Plinije Stariji.
Magijska i lekovita svojstva ćilibara povezuju se sa njegovom simbolikom, odnosno - sa solarnim principom. Ćilibar simboliše zlatnu prozračnost sunca, zgrušanu svetlost. Daje čarobnu snagu, pomaže mrtvima, a posvećen je Apolonu (Heliju) (32). Plinije smatra ćilibar koncentratom sunčeve energije, iz čega proističu njegova magijska i farmakološka svojstva (33). Smatralo se da je ćilibar sunčev kamen koji donosi sreću onima koji su rođeni u znaku Lava. Kao peti znak Zodijaka, Lav obeležava rađanje prirode i simbolizuje toplotu, svetlost, sjaj, snagu i blistavu plemenitost. Nasuprot svom pozitivnom dejstvu na rođene u znaku Lava, ćilibar negativno deluje na one koji su rođeni u zodijačkom znaku Bika (34).
Ćilibar je univerzalan simbol. On je, videli smo, pre svega simbol sunčeve i božanske privlačne snage. Ćilibar, zatim, reguliše i duhovnu energiju, usmeravajući je prema stvaralaštvu i čistoti. Jantar predstavlja duševnu nit koja individualnu energiju povezuje s kosmičkom, a individualnu dušu s univerzalnom. Lica junaka i svetaca često su od jantara, koji označava odraz neba u njihovom liku (35). Pseudo - Dionisije Areopagit tumači da jantar pripada nebeskim esencijama, jer, spajajući u sebi odlike zlata i srebra, simboliše istovremeno nepokvarljivu, neiscrpnu, neprolaznu i nedohvatljivu čistoću zlata i svetlosni blistav i nebeski sjaj srebra (36).
Ogmios, kultni junak keltskih legendi, javlja se u obličju starca koji privlači mnoštvo ljudi, koje drži vezane za uši lancima od ćilibara. Sami lanci su lomljivi, pa bi zarobljenici mogli pobeći, ali oni to ne čine, već slede svoga vodiča, jer je ovo vezivanje ćilibarom duhovne prirode, pa ga se čovek teško može osloboditi (37).
Istraživanja praistorijskih kultura na području Evrope pokazala su da je ćilibar u tadašnjim društvenim zajednicama bio poznat još od paleolita. U neolitu i eneolitu, njegovo širenje po Evropi bilo je donekle suženo. U rano bronzano doba trgovina ćilibarom dobila je izrazitiji zamah.

Slika 1. Putevi prenošenja ćilibara		  
   
     
  U periodu bronzanog doba, ćilibar se u srednjoj Evropi najčešće javlja zajedno sa predmetima od bronze. U periodu zrelog bronzanog doba sakso - tirinški poglavari iz severnog dela srednje Evrope kontrolisali su mnoge važne trgovačke puteve. Preko njihove teritorije prolazio je put kojim je ćilibar prenošen s Baltika u Sredozemlje (38) (sl. 1). Ćilibar koji je donošen na prva južna tržišta poticao je od neolitskih zajednica. Kako na severu nije bilo prirodnih nalazišta metala, stanovnici zapadnobaltičke oblasti su, zahvaljujući prodaji ćilibara mogli da uvoze metalne predmete, a kasnije i metal u obliku poluga, tako da se vremenom razvila značajna domaća industrija sa specifičnim severnjačkim oblicima. Uvoz metalnih predmeta započeo je početkom XV veka pre n. ere, a domaća industrija oko jedno stoleće kasnije. Mnoge grobnice s humkom muškaraca i žena iz danskog bronzanog doba (druga polovina XV i XIV vek pre n. ere) ističu se velikom količinom bronzanog oružja i nakita, ćilibarskih perli, a ponekad i predmeta od zlata (39). Trgovina ćilibarom od severa ka jugu nastavila se i u gvozdeno doba (40). Nedavno je na Židovaru, u ostavi iz I veka pre n. ere, uz izuzetno vredne srebrne, bronzane i keramičke predmete, otkriveno i više od sto perli od ćilibara (ostava još nije publikovana).
Prisustvo ćilibara u Grčkoj ne može se sa sigurnošću utvrditi pre Poznoheladskog perioda I, odnosno oko 1600. god. pre n. ere (41). Ćilibar je bio donošen s Baltika u Mikenu još u periodu kraljevskih grobnica sa dubokom rakom. U njima i u tolosima u Kakovatu i Pilu na zapadnoj obali Peloponeza nađene su velike ogrlice s perlama od ćilibara (42). Kada je u pitanju Apeninsko poluostrvo, koje svojim prirodnim položajem povezuje srednju Evropu sa Sredozemljem i svoju dugu obalu otvara istočnim i zapadnim uticajima, ono je još u bronzano i gvozdeno doba imalo izuzetnu važnost u prometu i distribuciji ćilibara (43). Takva posrednička uloga Italije zadržala se i u vreme Rimskog Carstva. U Italiji je od svih područja najveće zanimanje za krupne predmete od ćilibara pokazivao Picenum (44).
Istraživanja praistorijskih nekropola u Italiji i njenom alpskom zaleđu otkrivaju prisustvo ćilibara uglavnom u ženskim grobovima. U vezi s tim značajan je podatak Plinija Starijeg, koji kaže da ćilibarske ogrlice ulaze u sastav ženske nošnje u Transpadanskoj Galiji (s one strane reke Po), kao zaštita od bolesti grla, koje su česte u alpskim predelima gde je voda drugačija (45). Prisustvo znatnog broja predmeta od ćilibara: ogrlice, rezbarije - amuleti u obliku ljudskih i životinjskih glava, žaba, kauri školjki, vučjih zuba; perle u obliku bula (46) u grobovima žena, svakako je povezano sa kultom plodnosti, odnosno - povezuje magijska svojstva ćilibara prvenstveno sa materinstvom i rađanjem. Magijska moć pojedinih simbola pojačana je njihovim predstavljanjem u ćilibaru (47). Pojedine ćilibarske perle i privesci verovatno su služili i kao zavetni (votivni) darovi. Za ovo bi se mogle pronaći analogije u votivima od crvenog voska, koji su se do danas zadržali u nekim predelima zapadnog Balkana, a koji tematikom, bojom i oblikom veoma podsećaju na obrađene ćilibarske perle nađene u Kompolju u Lici (48) i u okolini Novog Pazara (49).
Postoje takođe neke pretpostavke o tome da su žene najbolje mogle da ovladaju magijskim svojstvima ćilibara. Iz tog razloga se prisustvo većih količina ćilibara u nekim etrurskim ženskim grobovima ne smatra samo znakom bogatstva, nego i visokim - možda svešteničkim činom pokojnice (50). Ima i navoda koji ćilibar u ritualu vračanja upoređuju s runama i njihovim magijskim dejstvom, kojim su najbolje upravljale žene. Tome ide u prilog i jedan redak nalaz ćilibarske perle iz Vajmara, iz prve polovine VI veka pre n. ere, na kojoj su bile urezane rune (51). Ritual istovetan onom o kome govori Ovidije - da rimske neveste nose ćilibarske perle na venčanju (52) (mit o Faetontu: suze Helijada koje nosi reka Eridan (53) - rimske neveste od njih prave svadbene ogrlice) - zabeležen je i na severu Evrope, kod Litvanaca (veza severnih i južnih kultura ćilibara). Ista svojstva i skoro istovetne magijske i apotropejske (zaštitne) funkcije ćilibara zabeležene su i u Africi, gde je ćilibar od davnina cenjen kao amulet protiv uroka, ali je istovremeno služio i kao oznaka statusa žene. Kod Fulana, nomadskog naroda u Maliju, ćilibar je i danas deo ženske narodne nošnje, s tim što neudate devojke ukrašavaju kosu malim ćilibarskim perlama, dok udate žene nose u kosi velike komade uglačanog i obrađenog ćilibara (54).
Letonci magijska svojstva ćilibara povezuju sa snagom boga gromovnika Perkunsa (Peruna; perun kod Rusa, piorun kod Poljaka i paron kod Slovaka znači grom), što potvrđuju nalazi privesaka od ćilibara u obliku sekira u grobovima XI - XII veka: sekira je simbol groma i zato ima neodoljivu moć (55). U zapadnoj Pruskoj, u mestu Schnjarzort, pronađena su dva idola od ćilibara, koji se čuvaju u danciškom muzeju (56, 57).
Od ćilibara su izrađivane i geme, koje su bile na visokoj ceni. Prve geme nalazimo već u IV - III milenijumu pre n. ere. Kod Grka su geme imale trostruku ulogu: imale su magijsko značenje - kao talismani (amuleti) štitile su onoga ko ih je nosio, zatim su služile kao ukras i, najzad, kao pečati. O gemama govori i otac istorije, Herodot. Mistični Etrurci su dalje usavršavali proces izrade gema, a i Rimljani su ih izuzetno cenili. U svom delu De vita Caesarum, u kome je dao biografije rimskih vladara od Julija Cezara do Domentijana, Svetonije Trankvil (oko 75. do 150. god. n. ere), vitez, advokat i sekretar cara Hadrijana, kaže o Cezaru: "On je istrajno i sa velikim oduševljenjem skupljao rezbareno kamenje" (58). Cezar je, zapravo, imao kolekciju gema, u specijalnim sanducima, na kojima je bio grčki natpis daktiloteka (grč. daktilios = prsten). U helenističko i rimsko doba postojala je obimna literatura o tajanstvenim moćima kamena, odnosno - o ulozi gema u obrednim radnjama. Takvi spisi nazivani su lapidariji i njih su, osim maga, koristili i gnostici. I Plinije Stariji je izučavao te spise. U I veku naše ere, kada su se ovi traktati aktivno prepisivali i učili, magija gema i dragog kamenja postala je toliko prisutna da su se sami autori vezivali za mitska imena i skrivali se iza njih (59). Lapidarije su koristili i lekari, koji su na osnovu njih čak stvarali svoje teorije o terapijama. Takav je slučaj sa kasnoantičkim lekarom Aleksandrom iz Trala, kao i sa lekarom iz IV veka Marcelom Empirikom, koji je u svojoj knjizi De Medicamentis (napisana u doba vladavine Teodosija I) pisao o korisnosti dragulja, posebno amuleta, za zdravlje ljudi (60). U IV veku nastala je i jedna kompilacija, Medicina Plinii, u kojoj su sakupljeni svi podaci koje je Plinije izneo u svom Prirodopisu (Historia Naturalis) (61).
Na Bliskom istoku, dokle je baltički ćilibar stizao još u praistoriji, ćilibar ima nešto drugačije značenje. Bio je simbol snage i vlasti, a nosili su ga samo najmoćniji, kraljevi i visoki sveštenici (62). Neka istraživanja otkrila su tragove upotrebe ćilibara još u vreme nastanka Epa o Gilgamešu, gde se njegova žuta boja dovodi u vezu sa Sunčevim kolima. Odatle je ćilibar ušao u Starozavetnu legendu o proroku Jezekilju, koga su nebeske sile na točkovima "boje hrisolitove" (Knjiga proroka Jezekilja: I / 16) odnele sa zemlje. Hebrejska reč hašmal u svom semantičkom krugu ima i vezu sa elektricitetom, kao i grčka reč elektron. Ćilibar je imao određenu ulogu i u mističnim jevrejskim obredima: prema kabalističkim tumačenjima, ćilibar je bio prvi od dragih kamenova u odeždi vrhovnog sveštenika - ćilibar, vatreni granat i safir simbolizovali su plemena Venija - Minovo, Judino i Levijevo (63). Još i danas, jermenski patrijarh u Jerusalimu, kao znak dostojanstva, nosi ćilibarski skiptar iz XIII veka.
Videli smo, dakle, da su mnogobrojni amuleti i brojanice od ćilibara, koji se od davnina sreću i na Istoku i na Zapadu, predstavljali moćnu panakeju - zaštitu od bolesti i čini, tj. - od svakojake nevolje. Trebalo je da pomognu da se otklone mogućne teškoće i da se, kod žena, obezbedi plodnost.
Najpouzdanije svedočanstvo o lekovitim svojstvima ćilibara u antici ostavio je Plinije Stariji, koji je važio za enciklopediju starog veka. Pozivajući se na prethodnike (npr. Kalistrata), on navodi da ćilibar, osim kao zaštita od gušobolje i gušavosti, može pomoći i kod nekih nervnih oboljenja, glavobolje, kao i kod bolesti mokraćnih puteva, bilo da se nosi kao amajlija, bilo da se uzima rastvoren u tečnosti. Kada se nosi kao ogrlica, može pomoći u groznici, a usitnjen i pomešan s medom, s vodom ili mastikom, može da isceli od bolesti uha, od slabog vida i od stomačnih tegoba (64).
Sve do novijeg doba, još od srednjeg veka, ostali su zabeleženi podaci da amuleti i talismani od ćilibara pomažu u zaštiti od bolesti i zlih duhova, da čiste kožu i čine je mekšom, te da simbolišu zdravlje. Smatralo se i da miris, koji se razvija prilikom spaljivanja ćilibara, pojačava moć vidovitosti (65). Navodi se podatak da je litvanski knez Albreht poslao na dar komad ćilibara obolelom Martinu Luteru kao znak želje za brzim ozdravljenjem (66). U medicinskom leksikonu A. Aurifaber - a, iz 1551. godine, zabeleženo je 46 recepata za primenu ćilibara u medicini (67). Veliki arapski naučnik Ibn Sina (Avicena), s kraja X veka, u svom kapitalnom delu o istočnjačkoj medicini Kanon lekarske nauke, dao je ne samo tačan opis porekla ćilibara, nego i dragocene podatke o njegovoj primeni u lečenju različitih bolesti. I u našem narodu ćilibar je korišćen kao apotropejon: talisman od ćilibara nošen je kao zaštita od žutice (68).
Medicinska iskustva starog sveta potvrdili su kasniji naučni nalazi, utvrđeni pri analizi ćilibara i njegovih prirodnih, nimalo magijskih svojstava. Ćilibar je bogat solima ćilibarske kiseline, koja služi kao biostimulator veoma širokog spektra delovanja: od stimulacije nernog sistema, preko jačanja aktivnosti bubrega i poboljšanja protoka krvi kod starijih osoba, do antitoksičnog delovanja, pročišćenja creva i smirivanja stresa. Elektrostatičke odlike ćilibara takođe mogu biti primenjene u medicini. Poznato je da se, kako u narodu tako i među stručnjacima, kao dobar lek preporučuje prirodna hrana u kojoj ima ćilibarske kiseline: repa, grožđe i ogrozd (69).
Nauka je utvrdila da ćilibar može da sačuva i balsamuje živo tkivo koje se u njemu nađe. Hemijski sastav i bakterijska svojstva ćilibara su omogućili da se u njemu sačuvaju ne samo dragoceni primeri tercijarne flore i faune, već i potpuno zdravo tkivo i neoštećene ćelije. Takva prirodna mumifikacija, skoro jedinstvena u prirodi, rezultat je nekih zasad još neustanovljenih sastojaka tercijarne smole od koje je nastao ćilibar (70). Smola je korišćena za balsamovanje i u starom Egiptu. Na egipatskim mumijama otkriveni su tragovi jedne retke smole, poznate kao murrh, koja je imala sposobnost da sačuva organsko tkivo, a koja pokazuje sličnosti sa smolom od koje je nastao ćilibar.
Sposobnost raznog drveća da se samo sopstvenom smolom leči od povreda, mogla je i ćilibaru dati neka antiseptička i prezervativna svojstva. Smola se i danas ponegde koristi kao antiseptik za otvorene rane i ima široku primenu u farmaceutskoj i kozmetičkoj industriji. U Grčkoj se smola i danas, kao i u antici, dodaje jednoj vrsti vina (recina) da bi se sprečilo njegovo kvarenje (71). Kod nekih baltičkih naroda ćilibar se i danas upotrebljava kao narodni lek, bilo da se uzima sa tečnošću, bilo da se njime trlja obolelo mesto (72).
Na osnovu svega izloženog, možemo zaključiti koliko je, još od osvita civilizacije, u različitim društvenim zajednicama, bila značajna kulturna uloga ćilibara. Ta je uloga bila veoma složena i građena pre svega na mnogoznačnoj simbolici ćilibara, potom na njegovoj primeni u magijskoj praksi i, najzad, na njegovoj upotrebi u lečenju različitih bolesti. Veliki broj gotovo jedinstvenih prirodnih, ni najmanje magijskih, svojstava ćilibara i danas može naći široku primenu u medicini, farmakologiji i kozmetičkoj industriji.		  
     
 

Literatura i napomene

  1. Palavestra, Praistorijski ćilibar sa centralnog i zapadnog Balkana, Beograd 1993, 1.
  2. Woodnjard, Dr Roger Harding, Gemstones, Nenj York 1988, 44.
  3. L. Pareti (ass. P. Brezzi, L. Petech), Stari svijet (od 1200. do 500. god. pr. n. e.), sv. II, knj. I, Zagreb 1967, 165.
  4. Palavestra, op. cit., 1.; D. Simonović, Botanički rečnik imena biljaka, Beograd 1959, 13.
  5. Srebrodoljski, ЯntarЪ, Moskva 1984, 15.
  6. Plinius, Historia Naturalis, XXXVII, 201; B. Srebrodoljski, op. cit., 12.
  7. M. Vujaklija, Leksikon stranih reči i izraza, Beograd 1980, 940; A. Škaljić, Turcizmi u srpsko - hrvatskom i hrvatsko - srpskom jeziku, Sarajevo 1979, 193.
  8. Videti: Rečnik SANU 1/ 98; A. Škaljić, op. cit. 93; Rječnik JAZU, 179.
  9. Tacitus, Germania, 45
  10. Plin., Hist. nat., IV: 97, 103; XXXVII: 42.
  11. Plin.,op. cit., XXXVII / 35.
  12. Palavestra, op. cit., 4; G. Bonfante, The Word for Amber in Baltic, Latin, Germanic and Greek, Journal of Baltic Studies XVI / 3, Special Issue: Studies in Baltic Amber, 1985, 318.
  13. Pojam succinum Plinije vezuje za prirodu i nastanak ćilibara koji predstvlja succus - sok, snagu živog drveta. (Plin., Hist. nat., XXXVII / 43)
  14. Ovidije, Metamorfoze: II, 152 - 339 - 340.
  15. Strong, Catalogue of the Carved Amber, London 1966, 3.
  16. Item.
  17. H. Hughes - Brock, Amber and the Mycenaeans, Journal of Baltic Studies, Ann Arbor, XVI / 3, Special Issue: Studies in Baltic Amber, 1985, 260 - 261).
  18. Grilli, Eridano, Elettridi e via dell’ambra. Studi e ricerche sulla problematica dell’ambra I, Roma 1975,279; N. Negroni Catacchio, L’ambra, il Baltico, i Veneti e gli scritori antichi. I tesori dell’antica Polonia, Padova 1985, 4.
  19. Palavestra, op. cit., 4
  20. Diogen Laertije, Životi i mišljenja istaknutih filosofa (pr. A. Vilhar), Beograd 1973, 7.
  21. J. Chevalier, A. Gheerbrant, Rječnik simbola, Zagreb 1983, 216.
  22. Ibid.,215.
  23. Item.
  24. Ibid., 216.
  25. Aristotel, De anima: II, 405. a 19
  26. Aristotel, De animalium generatione: II, 736. a 5
  27. Dr Vl. Stanojević, Istorija medicine, Beograd - Zagreb 1953, 521.
  28. Herodot, Istorija (prev. M. Arsenić), Novi Sad 1959, III / 115, str. 196.
  29. Item.
  30. Srejović - A. Cermanović, Rečnik grčke i rimske mitologije, Beograd 1979, 428, Faetont: Faetont je epitet boga sunca Helija i ime njegovog nesrećnog sina (sa Okeanidom Klimenom), koji je, u želji da podražava oca, našao preranu smrt u vodama Eridana...Faetont je odrastao u Etiopiji, na dvoru svog očuha, kralja Meropa. Kad je stasao za ženidbu, Klimena je otkrila sinu da je njegov pravi otac Helije... Kada je otišao kod oca, tražio je da jedan dan upravlja zlatnim sunčevim kolima... Nije umeo da zauzda konje - izazvao je brojne prirodne katastrofe... Da bi spasao svet od vatre, Zevs je munjom ošinuo Faetonta i on je, kao sjajna zvezda, preleteo preko neba i strmoglavio se u reku Eridan (mitska reka na dalekom zapadu, na kraju sveta, porod Okeana i Tetije)... Faetonta su sahranile hesperidske nimfe. Kako su njegove sestre Helijade danonoćno plakale, Zevs ih je iz samilosti preobrazio u topole, a njihove suze u ćilibar.
  31. R. Katičić, Podunavlje i Jadran u Epu Apolonija Rođanina, Godišnjak Centra za balkanološka istraživanja Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, VII, Sarajevo 1970, 104 - 105.
  32. Rečnik simbola, Beograd 1994, 484.
  33. Plin, Hist. nat., XXXVII, 36.
  34. M. Šijaković, Simbolika i magija dragog kamenja, Beograd 1990, 33.
  35. J. Chevalier, A. Gheerbrant, op. cit.,215.
  36. Ibid., 216 (Pseudo - Denys L’Areopagite, Oeuvres complètes, trad. Maurice de Gaudillac, Paris 1943, 241).
  37. M. Šijaković, op. cit., 33.
  38. Osvit civilizacije, Beograd 1969, 352.
  39. Ibid., 353.
  40. Palavestra, op. cit., 15 - 16.
  41. Harding, H. Hughes - Brock, Amber in the Mycenaen World, Annual of the British School of Archaeology at Athens 69, Athens 1974, 146 - 147.
  42. Osvit civilizacije, Beograd 1969, 228.
  43. Palavestra, op. cit., 25.
  44. L. Pareti (ass. P. Brezzi, L. Petech), Stari svijet (od 1200. do 500. god. pr. n. e.), sv. II, knj. I, Zagreb 1967, 165.
  45. Plin., Hist. nat. XXXVII, 32 - 53; P. Wells, Socio - Economic Aspects of the Amber Trade in Early Iron Age Slovenia, Ann Arbor, XVI / 3, Special Issue: Studies in Baltic Amber, 1985, 274.
  46. Bula (mala mešina ili recipijent) je poznata apotropejska amajlija, koju su nosili i Grci i Rimljani, a susreće se i u razdoblju ranog hrišćanstva. U rimsko doba se bule najčešće izrađuju od metala i pune različitim supstancijama kojima su pripisivane magijske moći. Bula uvek izražava zaštitnu moć i dobru sreću za onoga ko je nosi (V. Badž, Amajlije i talismani, Beograd 1988, 45; J. Chevalier, A. Gheerbrant, op. cit., 67). Ćilibarske bule svakako su bile visoko cenjene, budući da su objedinjavale zaštitni oblik bule sa materijalom kakav je ćilibar, kome su takođe pripisivane izrazito apotropejske moći.
  47. Stipčević, Kultni simboli kod Ilira, Sarajevo 1981, passim.
  48. V. Čulinović - Konstantinović, Aždaklije iz Manite drage, Split 1989, 220 - 222.
  49. V. Krstić, The Amber from Novi Pazar, Diana, vol. 6, Beograd 2000, 14 - 15.
  50. L. Bonfante, Amber, Women and Situla Art, Journal of Baltic Studies XVI / 3, Special Issue: Studies in Baltic Amber, 1985, 278; N. Negroni Catacchio, L’ambra nella protostoria italiane. Ambra oro del nord, Venezia 1978, 87.
  51. L. Bonfante, op. cit., 287 - 291.
  52. Ovidije, Metamorfoze: II / 152 - 339.
  53. Srejović - A. Cermanović, op. cit., 428 - 429, 356.
  54. Fisher, Africa Adorned, National Geographic Magazine, Nov. 1984, 625; S. R. Mc Intosh, Finding West Africa’s Oldest City, Nat Geographic Magazine, Sept. 1982, 407.
  55. V. Vikis - Freibergs, Amber in Latvian Folk Songs and Folk Beliefs, Journal of Baltic Studies XVI / 3, Special Issue: Studies in Baltic Amber, 1985, 274.
  56. Objavio ih je Weigel, 1894. godine, u časopisu Archiv für Anthropologie.
  57. Crteži su preuzeti iz knjige: L. Leže, Slovenska mitologija, Beograd 1984, 186 (20, 21).
  58. M. Šijaković, op. cit., 63.
  59. Ibid., 66.
  60. Item.
  61. L. Pareti (ass. P. Brezzi, L. Petech), Stari svijet (od početka nove ere do 500. god.), sv. II, knj. III, Zagreb 1967, 130.
  62. Palavestra, op. cit., 9.
  63. R. Graves, The White Goddes, London 1961, 464; J. Todd, Baltic Amber in the Ancient Near East, Journal of Baltic Studies XVI / 3, Special Issue: Studies in Baltic Amber, 1985, 298 - 299.
  64. Plin., Hist. nat. XXXVII, 51.
  65. M. Šijaković, op. cit., 33.
  66. Palavestra, op. cit., 8.
  67. Srebrodoljski, Яntarъ, Moskva 1984, 21.
  68. S. Simić, Narodna medicina u Kratovu, Zbornik za narodni život i običaje južnih Slavena, 42, Zagreb 1964, 443.
  69. Srebrodoljski, op. cit., 22.
  70. Palavestra, op. cit., 9.
  71. Poinar, R. Hess, Preservative Qualities of Recent and Fossil Resins: Electron Micrograph Studies on Tissue Preserved in Baltic Amber, Journal of Baltic Studies XVI / 3, Special Issue: Studies in Baltic Amber, 1985, 222 - 230.
  72. Ibid., 222
  
  Adresa autora:
Maja Stojanović
Narodni muzej, Zaječar		  
     
[ Home ] [ Gore/Up ][ <<< ] [ >>> ]
Infotrend Crea(c)tive Design Revised: 20 May 2009