|
|||||||||||
|
|
|||||||||||
| UDK: 615.838(497.11)(091); 398.32(497.11) | ISSN 0350-2899, 29(2004) Suppl. 1 p. 59-62 | ||||||||||
Istorija medicine i zdravstvene kulture Mineralne vode Gamzigradske
Banje u narodnom lečenju
|
|||||||||||
| Sažetak: Ključne reči: mineralna voda, Gamzigrad, lečenje, istorija Key words: mineral water, Gamzigrad, healing, history |
|||||||||||
|
Timočku krajinu priroda je obdarila banjskim i klimatskim mestima.
Zastupljena su nalazišta svih termalnogeografskih kategorija, a izražene
su i pseudotermalne pojave. U mnoštvu toplih i hladnih mineralnih izvora posebno mesto zauzima Gamzigradska Banja. Nalazi se na 11 km. od Zaječara, na putu prema Paraćinu, sa leve strane u dolini Crnog Timoka, u čijem se samom koritu nalaze izvori mineralnih voda. Sa svih strana okružena je šumovitim bregovima obraslim listopadnim drvećem i novozasađenim četinarima. Sa blagom kontinentalnom klimom i najtoplijim mesecima: jul, avgust, septembar (ponekad i prva polovina oktobra), na nadmorskoj visini od 160 do 180 metara, Gamzigradska Banja je odgovarala lečenju svih hroničnih reumatičnih oboljenja i oporavku rekovalescenata posle iscrpljujućih bolesti. Nekada nazivana "rečna banja", danas je dobro poznata po Zdravstvenom centru za rehabilitaciju i banjskom lečenju. Iako se u njenoj neposrednoj blizini na 3,5 km. Nalazi arheološki lokalitet Romulijana - velelepni dvorac rimskog cara Galerija, nema sačuvanih podataka o postojanju banje u antičko doba. Mnogi istraživači su sa čuđenjem konstatovali činjenicu "da se Rimljani nisu služili ovom vodom jer se tu nigde ne vidi trag neke rimske zgrade, mada ova vruća voda nije ni po časa udaljena od znatnih rimskih razvalina. Ipak, nekih antičkih gradnji u vezi sa Gamzigradom svakako je bilo, ali su one na ovim hidrotermama kao i kod mnogih drugih isčezlih termaliteta lociranih i u rečnim tokovima – rečnih banja uništete. Banjska voda je u terme znamenitog rimsko–vizantijskog grada dovođena verovatno preko nadzemnog akvadukta kome su utrveni tragovi" (1). Ni za kasniji period nema podataka. Pojavom knjige dr Dušanke Bojanić Lukač "Vidin i vidinski jat sandžak prez 15 do 16 vek" saznajemo za podatak da se "lekovite izvori Gamzigradska banja" pominju još u turskim popisima 15 i 16. veka (2). Drugih pisanih podataka za srednji vek nema. Prvi pisani trag je iz 1835. godine, kada je baron Sigmund Avgust Herder, kraljevsko saksonski upravitelj rudokopstva, proputovao Srbiju da bi ostavljene stare majdane, srpske rudokope i uopšte rudno stanje ove zemlje izvidio i ispitao. Tom prilikom posetio je i Gamzigradsku banju i vršio ispitivanja njenih voda. Pored voda Gamzigradske banje izvršio je i hemijsko ispitivanje voda sa šesnaest mesta u Srbiji. Posle Herdera, ispitivanja su "vršili Dr Frušauer u Beču i Dr E. Lindermajer u Beogradu. Kasnije je Dr. Karlo Pacek sve mineralne vode u Srbiji klasifilovao i utvrdio kojim bolestima i kako koja voda treba da se upotrebljava" (3). Da se u istočnoj Srbiji nalazi veliki broj mineralnih izvora poznato je još iz vremena razvoja balneologije u kneževini Srbije 1856. godine, kada je Dr Lindermajer prikazao Gamzigradsku banju (4). Tako su na teritoriji Srbije regionalizovane jedna balneo–termalna regija, više termalnih zona, termomineralni i netermalni tereni (5). Brestovačko – gamzigradska termalna zona obuhvata termo-mineralne izvore na sektoru termaliteta Brestovačke i Gamzigradske banje.(6) Ovo je posle Sokobanje najznačajnija termalna zona istočne Srbije i u njoj su skoncentrisani termaliteti trajne vrednosti. Zato se smatra da je "lekovitost peloida Gamzigradske banje bila najvažniji faktor, da se u ovoj rečnoj banji toplih izvora usred hladne reke pojavi sezonsko banjsko naselje" (7). Na posebnu vrednost gamzigradsko – banjskog lekovitog peloida ukazao je istaknuti balneolog L. Nenadović 1936. godine, a "prvu analizu termalne vode Gamzigradske banje izvršio je 1889. godine Prof. Sima Lozanić" (8). Slične beleške ostavio nam je i Kosta Popović (1863. godine) pišući o licejskim pitomcima i njihovom kretanju kroz istočnu Srbiju, koji kaže: "Pređemo tako kroz vlaško selo Gamzigrad i na samo podne dođemo na Banjicu, tako se zvala samo voda, ali pored nje i okolina. Banjica izvire iz pukotine krečnog kamena koja svojim pravcem ide preko Timoka s kraja na kraj. Izvor je većinom u vodi i samo kad je mali Timok, ostanu izvori na krajevima te se mogu upotrebljavati. Ova voda Banjice, prilično je jaka i upotrebljavana je od naroda za lečenje rana i okobolje" (9). "1892. godine Dr. Stevan Mačaj, prvi lekar u okružju zaječarskom, zabeležio je da su se bolesnici kupali u Gamzigradskoj banji u nadi da će se osloboditi groznice" (10). O prvim kupanjima u Gamzigradskoj banji nema pisanih podataka. Prema predanju, bila su u higijenske svrhe – pranje od nečistoće i prljavštine, a pošto je voda bila topla meštani su u njoj prali veš i druge tkanine. Vremenom se "čulo" za banju, njene tople i hladne izvore smeštene u koritu Crnog Timoka i čudotvornu, lekovitu vodu, koja je kako narod kaže "tamo njemu pomogla". Verujući u njenu lekovitost narod Timočke krajine je počeo masovno da dolazi u banju i to po "preporuci" onih kojima je banja pomogla, jer lekara u to vreme nije bilo. Glas o lekovitosti Gamzigradske banje brzo se širio. Tome je pogodovala i saobraćajnica Zaječar – Paraćin koja je prolazila kroz samu banju (11). Ubrzo su ovde pohitali mnogi, a posebno seljaci iz timočkih sela. Nažalost, rudari iz okolnih rudnika ređe su dolazili. Sredstva za život rudara su bila oskudna, a "bratinska blagajna" (kasa uzajamne pomoći za invalide – rudarske radnike, penzije i dr. prema zakonu za sve rudnike u Srbiji od 1900. godine bila je delom formirana od sredstava vlasnika rudnika a delom od sredstava radnika i nadzornika) nije finansirala ovakve vidove lečenja. Ukoliko je neko od rudara smogao snage da nađe novac i ode u banju na lečenje, po povratku u rudnik, zbog teških uslova rada, ponovo bi oboleo" (12). Lečili su se od raznih oboljenja: reumatizma svih vrsta, ženskih bolesti (neplodnost i žensko pranje), nervnih bolesti (šlog, ludilo i dr.), kožne bolesti, zapaljenje pluća i trbušne maramice i dr. da na lekovitim izvorima tople mineralne vode nađu utehu i zdravlje. Bolesnici su dolazili najčešće preko leta, obično posle žetve i drugih poljskih radova. Prevozno sredstvo za teške bolesnike bila su zaprežna kola, a inače se najčešće u banju dolazilo pešice i to preko sela Gamzigrad, starim putem koji je bio uzan, makadamski, skoro neprohodan. Prva kupanja u svrhu lečenja započela su 1890. godine i to u improvizovanim bazenima, čija temperatura iznosi 38 do 42 stepena, koje su bolesnici i njihovi članovi porodice sami kopali. Od okolne rečne vode bazeni su ograđivani blatom, kamenjem, koljem i šašom, a preko njih su prebacivane lisnate grane i pruće koje su kupače koliko toliko skrivale od ljubopitljivih očiju prolaznika (13) slike 1, 2. Licejski pitomci 1863. godine zabeležili su kako je "nad jednim izvorom izvan reke načinjen zaklon od lisnatih grana te se tu kupa ko hoće" (14). Početkom 20. veka Dr L. Ilić i D. Micić u zvaničnim banjskim izveštajima pišu: "Preko leta su Gamzigradsku banju posećivali samo siromašni seljaci, da se tu leče (kupaju, oblažu mineralnim blatom) ali nešto kasnije dolaze i imućni ljudi, tu podižu šatore i bave se po deset do dvadeset dana. Svet se kupa i noćeva pod vedrim nebom a leži na vlažnoj zemlji" (15). Bolesnici su stanovali po okolnim pojatama, gde se spavalo na zemlji pokrivenoj slamom ili šašom, a gde se našao i po neki odar, ili u improvizovanim sobama koje su bile napravljene od pobijenih kolaca u zemlju, pokrivenih slamom i prućem (16) a bilo je i blatnjara, slamom pokrivenih, u kojima se spavalo na zemlji. Slika 1. |
|||||||||||
 |
|||||||||||
| Slika 2. | |||||||||||
 |
|||||||||||
|
"Nešto kasnije počinju da grade kuće pletene prućem i oblepljene blatom,
bez vrata sa niskim ulazom, tako da se moralo kleknuti da se u njih uđe"
(17). U izveštaju iz 1922. godine M. T. Leka i njegovih saradnika kaže se "da osim nekoliko koliba na obali i improvizovanih kupatila u Timoku nije imalo nikakve udobnosti" (18). U tako primitivnom stanju, Gamzigradska banja je bila do 1925. godine, kad preduzimljivi seljaci iz okolnih sela počinju da zidaju bazene (sl. 3) na izvorima, i to bazen 2 i 3. Sadašnji bazen br. 3 i sada po predanju nosi naziv "blato" (19). "Istaknuti balneolog L. Nenadović naglasio je 1936. godine da se u neposrednoj blizini bazena 3 nalaze dva prirodna izvora sa toplom vodom koji su puni sivkastog mekog "mineralnog mulja", koji se obično upotrebljava u prirodnom stanju" (20). To blato je bilo blagotvorno i stavljano je na noge, kolena, prste i zglobove. |
|||||||||||
| Slika 3. | |||||||||||
 |
|||||||||||
|
Tu je bio i bazen za nerve i pričalo se da je "dobar za živci". Danas tog
bazena nema, kao ni izvora koji je nestao. Postojao je i izvor "za oči" u
narodu znan kao "sveti izvor". Tu su ranije ljudi ispirali oči, a vremenom
je i ovaj izvor izgubljen. Narod je banju smatrao "svetom vodom". Postoji predanje da se neka žena ukočila usred zime, ne pomerajući ni glavu, ni ruke, ni noge. Ukućani je odvedu u banju. Posle nekoliko dana kupanja žena se oporavi, a te izvore nazvaše "Svetim". Tako se proču Gamzigradska banja kao "Sveta banja", i s tog razloga, bolesnici su pre nego što počnu sa kupanjem vršili posebne rituale, verujući da će darivanje vode i ostavljanjem sitnih poklona na izvorima, banja pomoći: - pre nego što uđu u vodu molili su se Bogu, Bogorodici i svim svecima, da im banja pomogne palili su sveće pored improvizovanih bazena, a bilo je slučajeva da su celo vreme držali upaljenu sveću u ruci, dok su se kupali. To se činilo "za zdravlje" - izvore su kitili bosiljkom, a grane oko izvora vezivali raznobojnom vunicom i krpicama, posebno je bilo pored izvora za oči i blato, - u vodu su bacali novac, jer se pričalo "plaća se vodi za lek". To se radilo i za vreme prvog kupanja i kad se odlazi iz banje, zadnjeg kupanja. Eksplotaciju izvora mineralne vode 1927. godine preuzima opština Gamzigrad, a nakon dve godine 1929. godine uprava Moravske banovine. U to vreme u Gamzigradsku banju dolazi i prvi banjski lekar dr. Milivoj Milić, koji podiže svoju vilu, nekadašnju upravu banje (21). "Od 1930. godine kada je Gamzigradska banja došla pod upravu Moravske banovine u staroj Jugoslaviji sa uvođenjem kontrolisanog zdravstvenog turizma počelo se izgrađivati organizovano banjsko naselje" (22). Počinje izgradnja modernijih i konfornijih kuća zidanih opekom. U ovom periodu se i sama banja popularizuje i sve više postaje banjsko lečilište. Preduzimljivim meštanima u gradnji stanova pritekli su u pomoć i bogatiji ljudi iz okolnih sela i gradova. Tako je podignuta i stara kafana Vražogrnački stanovi" (23), a Timok je premošćen drvenim mostom (sl.6), a sa druge strane mosta nalazila se kafana "Lipov lad" a nešto dalje su bile sobice "kvartiri", gde su bolesnici odsedali (sl.7). "Do 1935. godine bila su ozidana tri bazena od cementa (br.1, 2 i 3) pod otvorenim nebom, a kasnije i četvrti. Do pomenute godine podignuto je 11 zgrada sa oko osamdeset soba, koje su imale ležajeve bez posteljine, sto i stolicu, dalje bio je jedan restoran i jedna baraka gde su se gosti hranili, mada je većina sama spremala hranu" (24), koju su donosili od kuće ili je sami pripremali u banji. Na mestu današnje česme (u centru banje) bila je nekad pijaca za bolesnike, gde su žene iz obližnjih sela najčešće Gamzigrada, prodavale sir, jaja, mleko, voće i povrće, hleb, a često i meso, što su nazivali "torbarenje". Tu se nalazio i bunar sa pijaćom vodom, za koji se pričalo da je "dobro za jetru". Lečenja u Gamzigradskoj banji obavljala su se kupanjem (balneoterapija) i oblaganjem mineralnim peloidom (frangoterapija). Bolesnici su se kupali dva puta dnevno, pre podne (od 06 do 14 sati) i popodne (od 16 do 19 sati). To su sami određivali jer lekara nije bilo. |
|||||||||||
Literatura i napomene
|
|||||||||||
|
Adresa autora: Gordana Živković Narodni muzej Zaječar |
|||||||||||
|
|
|||||||||||
| Infotrend Crea(c)tive Design | Revised: 20 May 2009 | ||||||||||
