|
|||||||||||
Istorija medicine i zdravstvene kulture
Epidemija pegavog tifusa u valjevskom kraju 1914. i 1915. godine
|
|||||||||||
|
Infektivne bolesti epidemijskog karaktera javljaju se kao posledica nehigijenskih prilika i neredovnih stanja, prvenstveno u ratnim uslovima. Tako se istovremeno sa izuzetnim naporima 1914.godine, kao prateća pojava pojavila epidemija pegavog tifusa, koja prema uzetom danku spada u red najvećih za koje se zna. Opaka bolest zahvatila je još u oktobru valjevski kraj da bi do decembra dobila epidemijske odlike i proširila se na ostale predele. Bez obzira na to što u vojnoj istoriji nema primera da je jedna vojska ušla u rat sa tako malim brojem lekara kao naša (svega 450 na oko 4,5 miliona stanovnika), srpski sanitet je uz pomoć stranih lekarskih misija, uspeo da savlada pegavac do kraja maja 1915. na ovim prostorima, a do avgusta potpuno na području Srbije (1). Tokom izlaganja osvetlićemo istorijsko-medicinske aspekte bolesti, kojoj su podlegle sve strukture stanovništva, sanitetske prilike i primere lekarske požrtvovanosti u okviru razgranate bolničke mreže, po kojoj je valjevski kraj bio prepoznatljiv. Prema najstarijim podacima planiranje zgrada za bolnice u slučaju rata otpočelo je, po tada važećem kalendaru, 26. februara 1914. Popis je predviđao 11 opštinskih objekata sa 2210 bolesničkih kreveta (2). Kasniji događaji nadmašili su sva očekivanja te je došlo do korekcije prvobitnih planova, tim pre što su uoči rata u Valjevu postojale samo dve bolnice: Valjevska okružna bolnica (u čijem je sastavu bio Hirurški paviljon, danas zgrada Arhiva) sa upravnikom dr Selimirom Đorđevićem i Stalna vojna bolnica Drinske divizije, kojom je rukovodio sanitet major, dr Pavle Vojteh, obe sa skromnim smeštajnim mogućnostima. Promena pravca austro-ugarskog napada dovela je do nove orijentacije odbrane na srpskoj strani, a Valjevo je našavši se u pozadini, postalo ono mesto odakle se komandovalo neposrednom situacijom na bojištu. Iako pobedonosne i višestruko značajne vojne operacije kao što su Cerska bitka, a potom dvomesečna bitka na Drini, iscrpele su vojsku te su se naše snage povukle na liniju Obrenovac – Ub – Valjevo - Bajina Bašta. Koncentracija vojnika, ranjenika i izbeglica uticala je da broj stanovnika dostigne cifru od 100.000, deset puta veću no u mirnodopskim uslovima, a sam grad prema kazivanju dr Arčibalda Rajsa postane "glavni stan srpske vojske " (3). Na raspolaganje Vrhovnoj komandi stavljeni su 9. avgusta stanovi imućnih Valjevaca: Zore Obradinović, Milana Gođevca, Antonija Purića, Drage Sekulić... ali i zgrade javnih službi: Šumske uprave, Poreskog odelenja ili pak stara Oficirska komanda (4). U teškim uslovima počinju sa radom prve rezervne bolnice: Prva u zgradi 17. puka (danas vojna kasarna kod kafane " Jadar "), Druga u artiljerijskoj kasarni, Treća u kasarni 5. pešadijskog puka (porušena krajem Drugog svetskog rata), Četvrta u zgradi Gimnazije (5). Sledeći uputstva vojnog saniteta opštinske vlasti su nastojale da preko patrola koje su radile danonoćno omoguće prihvat ranjenika i obolelih. Naglašavamo postojanje "Odbora za doček i pomoć ranjenicima" oformljenog samoinicijativno od strane građana, sa predsednikom Milanom Matićem, čiji su članovi dobrovoljno radili u sanitetskoj službi (6). Iako su napori opštinske uprave i samih meštana bili u skladu sa ratnim okolnostima, najveći teret u suzbijanju epidemije imao je da podnese malobrojan i u medicinskom pogledu nedovoljno opremljen sanitet. U istoriografiji postoji dilema oko odgovora na pitanje: Otkud pegavac u Srbiji ? Verujemo da su pegavi tifus preneli austro-ugarski vojnici u kontaktu sa izbeglicama i vojskom, a da su razvoju bolesti pogodovali klimatski uslovi i opšta iscrpljenost naše vojske već iznurene čestim ratovanjem. Ako govorimo o istorijatu infektivnih bolesti treba istaći da rekurens i pegavi tifus nisu bili zastupljeni kod nas pre 1912. U Prvom balkanskom ratu pegavac su preneli turski zarobljenici i pojavio se istovremeno na više tačaka (Negotin, Kumanovo, Preševo). Drugi balkanski rat 1913. vođen je leti te pegavi tifus nije bio prisutan u velikom stepenu, ali je zato preko bugarske vojske i njene teritorije preneta kolera, koja je nanela dosta gubitaka i snage saniteta su bile usmerene pre svega na njeno savladavanje. Rekurens, a delimično i pegavi tifus javljaju se u vojsci i posle mira 1913. uglavnom na južnim granicama, gde je endemski postojao (maja 1914. u Debru). Poredeći sanitetske prilike u Balkanskim ratovima sa Prvim svetskim ratom, primećujemo da je sanitet u Balkanskim ratovima bio hirurški opremljeniji, takođe zahvaljujući inostranoj pomoći, ali i to da je vakcina protiv kolere već uveliko bila u upotrebi, te mu se zato zamerao njen nedostatak. Nasuprot ovome, pored znatno šireg prostora na kome je trebalo delovati, vakcina protiv pegavog tifusa pronađena je tek 1928.godine. Novi ratni sukob nametnut je našoj vojsci bez prilike da se odmori i reorganizuje kako u vojnom, tako u sanitetskom pogledu. Stoga referati načelnika saniteta Vrhovne komande, pukovnika dr Lazara Genčića, kao što je onaj od 13. septembra 1914. godine nisu samo analize zdravstvenog stanja vojske, već svojevrsni apeli Vrhovnoj komandi i vladi da obezbedi što veći broj lekara i sanitetskog materijala. U navedenom izveštaju dr Genčić kaže : " Dok smo u Prvom balkanskom ratu, u samom Beogradu imali oko 30 bolnica i u njima je radilo prosečno oko 100 lekara... sada smo došli u položaj da u Valjevu na 7000 ranjenika, koliki se broj nalazio pre nekoliko dana, imamo samo 25 lekara. (7)" Prvi slučajevi rekurensa i pegavog tifusa primećeni su tokom oktobra i novembra meseca da bi zima 1914 / 1915. značila vreme nezapamćene epidemije na ovim prostorima, a javio se u manjem obimu trbušni tifus. Pegavac, ili " istorijski tifus " kako su ga nazivali ratni hroničari, je teško akutno oboljenje u vidu infekcije krvi, a izaziva ga bakterija koju nose bele vaši. Preventivne mere nije bilo moguće sprovesti zbog stalne pokretljivosti naše vojske i nemanja efikasne vakcine. Gotovo uvek ga prati povratni tifus, čije je endemsko područje Bosna, jer ima epidemiologiju takođe vezanu za vašljivost. Trbušni tifus, pak, je septično-toksično oboljenje, tj. prenosi se zagađenom vodom i hranom (8). Prvi rekvirirani lokali 2. oktobra : "Venecija" kafedžije Antonija Purića, lokal-dućan Vukajla Lazovića i sala kafane "Bulevar ", bili su namenjeni vojnim potrebama (9). Suočena sa teškim stanjem, Srpska vlada je morala da oglasi potrebu za veštim epidemiolozima i drugim iskusnim lekarima, najpre preko svojih diplomatskih predstavništava, a čak i preko obaveštenja koja su cirkulisala u stranoj štampi, npr. 2. novembra u " Tajmsu ". Organizovana pomoć na međunarodnom nivou počela je da stiže od marta 1915. mada je pojedinaca i dobrovoljnih misija bilo još od avgusta 1914. godine, a među prvima je pristigla Ruska bolnica. Neposredno pred Kolubarsku bitku došlo je do evakuacije Vrhovne komande, vojske i velikog dela stanovništva. Posle čuvene sednice Vlade i Vrhovne komande, u zgradi današnjeg suda, 8. novembra 1914. godine, uz teške ranjenike i bolesnike ostali su sanitet major dr Avram Vinaver, zadužen da preda bolnicu Austro-Ugarima, dr Baćević i ruska doktorka Sošinska sa bolničarkama. Neprijatelj je u okupiranom mestu smestio svoje ranjene i bolesne, koji su po završetku bitke i njihovom povlačenju ostali u gradu i time postali jezgro epidemije tifusa (10). Zbog složene situacije uspostavljen je sanitetski voz koji je deo ranjenika prevozio do karantinske stanice Mladenovca i dalje za Beograd, Niš, Kragujevac. Jedna od preduzimanih mera u cilju sprečavanja epidemije bilo je i presecanje železničkog saobraćaja (11). Na osnovu sačuvanih Protokola procene, saznajemo da je pivnica "Srbija", vlasništvo braće Blagojević, određena 14. decembra 1914. za bolesne i ranjene obveznike, a istog dana gornji sprat hotela "Sekulić" sa 30 soba i 43 kreveta, za smeštaj ranjenika, oficira i obolelih. Ovo je samo jedan od primera rekviriranja inteziviranog sa zamahom epidemije. Činjenica da su improvizovane bolnice otvarane svuda gde je to bilo moguće, a one prave neadekvatno opremljene, najbolje prezentuje uslove u kojima je radio sanitet (12). Pored pomenutih otvaraju se nove bolnice: Peta rezervna vojna bolnica (u zgradi današnjeg Opštinskog suda) kojom je upravljao sanitet major dr Aleksandar Savić i Šesta vojna bolnica (u Drinskom divizijskom skladištu) čiji je upravnik bio dr Toma Leko. Formiraju se i poljske bolnice: Prva poljska bolnica Drinske divizije I poziva u Brankovini, Druga poljska bolnica kombinovane divizije u Grabovici, one u Koceljevi, Pričeviću, Peckoj, a kasnije i ostale. Vojni lekari dr Dušan Radević u Pričeviću i dr Đorđe Dada u Peckoj bili su prve žrtve bolesti, među lekarima (13). Prema sačuvanom izveštaju o lečenju u poljskoj bolnici u Grabovici, u periodu od 5. marta do 1. aprila 1915. godine obolelo je oko 337 lica, od toga 147 od pegavca, a 159 od rekurensa od koga je izlečeno čak 142, dok je u trenutku pisanja izveštaja sudbina 55 bolesnih od pegavog tifusa bila neizvesna (14). Poljske bolnice u valjevskom kraju, nisu blagovremeno povezane sa centralnom bolničkom mrežom, te su stajale jedno vreme, posebno u novembru, neotvorene za ranjenike koji su pristizali. Dakle, uvažavajući postojeće probleme, bilo je propusta koji su se mogli otkloniti, kao što je pomenuti primer ili neefikasna evakuacija. Stihijski potezi saniteta, često bez saglasnosti Vojnog ministarstva odraz su ne pripremljenosti za te prilike i panike koja je zavladala od pegavca koji je harao i očigledno iznenadio brzinom i obimom širenja. Bolest je zahvatila Kolubaru, Podrinje, Posavinu, Jadar, Rađevinu, Azbukovicu, a zatim i celu Srbiju. U Srbiji je obolelo ukupno 500 do 600.000 stanovnika, dok se broj umrlih procenjuje na oko 135.000 od čega je umrlo 30.000 vojnika. Ugušenju zaraze, najpre se suprotstavila mala grupa valjevskih lekara, buduće žrtve epidemije. Dolazak brojnih lekarskih misija i pojedinih lekara dobrovoljno i na poziv Srpske vlade, ukazuje na svu ozbiljnost koja joj je pridavana. Ovde su radili lekari u sastavu ruske, francuske, engleske, američke, škotske, belgijske, holandske i ostalih medicinskih misija. I pored ogromne pomoći sa strane zasluga u zaustavljanju epidemije u prvom redu pripada srpskom sanitetu. Ovo je isticao šef holandske misije dr Arius Van Tienhoven, koji je na dužnosti glavnog hirurga Valjevske vojne bolnice ostao od avgusta 1914. do aprila 1915. odajući priznanje našim lekarima na stručnosti i zalaganju. Sećanja na tragične dane provedene sa srpskim narodom, objavio je u ilustrovanom dnevniku, publikovanom na francuskom jeziku 1918. godine sa predgovorom prof. Viktora Berara pad nazivom "Sa Srbima u Srbiji i Albaniji 1914- 1916." Između ostalog dr Tienhoven je opisao i one trenutke, kada ga je već obolelog od pegavog tifusa lečio poznati lekar, dr Selimir Đorđević, naglašavalući da je u to vreme smrtnost u valjevskim bolnicama iznosila preko 90%. Zajedno sa dr Tienhovenom operisali su pukovnik dr Jordan Stajić i major dr Vulović, radeći danonoćno sa skromnim sredstvima (15). U saniranju bolesti dragocena je bila pomoć medicinara-lekarskih pomoćnika, bolničara i uglavnom dobrovoljnih bolničarki. Poznata su nam neka od tih imena. Mlađi medicinar, Pera Radovanović jedna je od prvih žrtava epidemije (umro je 4. januara 1915.). Među bolničarkama, znamo za Nadeždu Vojteh, Milicu Stojšić, Katarinu Popović, Cvetu Avramović, Smiljku Cvetojević, sestre Dabić, Leposavu Tomić, babicu Đukanović, akademskog slikara Nadeždu Petrović, a pred slom Srbije 1915. za Anku Đurović, ženu koja je postavila temelje sestrinske službe u valjevskom kraju (16). Iako je bolnička mreža bila sveobuhvatna, uz stalne primere rekvizicije, masovno razboljevanje u januaru i februaru 1915. nadmašilo je napore saniteta u organizacionom pogledu. Nizak nivo opremljenosti bolnica, koje su i same širile zarazu ključni je razlog brzog otpuštanja tek prezdravelih bolesnika. Njihovo kretanje na relaciji vojska-bolnica-kuća pospešilo je prenošenje bolesti. U jeku epidemije u valjevskom kraju je umiralo dnevno 50-100 ljudi, a smatra se da je podleglo preko 3500 vojnika, a sigurno više od 4000 stanovnika (17). Vojničko groblje na brežuljku Bair, iznad Valjeva postalo je tesno da primi sve. Stradao je veliki broj lekara. Značajno mesto među njima imaju dr Pavle Vojteh, major i referent saniteta Drinske divizije; Draginja Babić, prva Srpkinja koja je stekla diplomu Berlinskog medicinskog fakulteta i tokom 1914. godine bila upravnik jedne od bolnica; dr Selimir Đorđević, koji je vršio dužnost upravnika u četiri rezervne bolnice, a izdvajao se prema rečima vojvode Mišića "neobičnom savešću i samopregorevanjem." Vredna divljenja je požrtvovanost Jevrejina, dr Semjuela Kuka, koji se odrekao vakcine u korist vojnika, a sahranjen je na groblju Bair, gde mu je Američki crveni krst podigao spomenik (18). U Srbiji je od epidemije pegavog tifusa umrlo 87 lekara, 2 doktora medicine, 8 medicinara, 20 stranih lekara i 7 lekara zarobljenika. Samo u Valjevu umro je 21 lekar zajedno sa 5 lekara zarobljenika. Napomenimo da su valjevski lekari umirali od pegavog tifusa, zarazivši se na radu i u drugim bolnicama u Srbiji (19). Razboljevanje i mortalitet bili su u stalnom porastu, na nivou cele zemlje. Prema podacima dr L. Genčića, u našim bolnicama je 13. januara 1915. godine, broj obolelih 29.503 bio veći od broja ranjenih 22.017 (20). Nagli porast obolelih reflektovao se na borbenu spremnost vojske koja je posle sjajnih uspeha, iako mala, bila dobro došao saveznik. U interesima velikih sila, a ne samo u humanosti treba tražiti razloge nešto docnijeg ubrzanog dolaska lekarskih misija, čak i kompletnih bolnica, onda kada je stanje postalo alarmantno i bolest pretila da ugrozi bojno polje. U proleće 1915. bilo je u Srbiji oko 200 stranih lekara i oko 500 školovanih medicinskih sestara. Njihovo iskustvo i ideje bili su od velike koristi. Ideja jednog od engleskih lekara bio je improvizovani aparat za dezinfekciju odela i rublja-tzv. "srpsko bure" (21). U to vreme Okružna bolnica u Valjevu imala je ambulante u Valjevskoj Kamenici, Mionici i Ubu. Mala ambulanta u Mionici bila je pod upravom Alis Hatčeson iz misije škotskih žena. Kada je reč o zalaganju stranih lekara na suzbijanju epidemije u Valjevu, a samim tim za razvoj bakteriologije najveći značaj je imao dolazak prof. dr Ludvika Širšvelda, Jevrejina iz Varšave, docenta Medicinskog fakulteta u Cirihu koji je ukazao da je prenosilac bolesti bela vaš. Februara 1915. godine stigao je u Valjevo, u bolnicu V pešadijskog puka, gde je u improvizovanoj laboratoriji uspeo da izoluje klicu paratifusa, što su ujedno bile prve vakcine te vrste odgajane u Evropi (22). Marta 1915. Valjevo je postetio Džon Rid, dopisnik "Metropoliten magazina". Iako je ovde proveo svega dva dana, ostavio je veoma potresna zapažanja (23). Organizovana lekarska pomoć i blagotvorno proletnje sunce postepeno su slabili epidemiju sve do maja 1915. a kasniji sporadični slučajevi nisu se mogli proširivati. Istina, u avgustu je primećen porast obolelih od trbušnog tifusa. Zbog zagađenosti vode prof. dr Ričard Strong, sa Harvardskog univerziteta, nalazivši se u Nišu, predlagao je izgradnju arterških bunara u Valjevu (24). Pošto je oružje mirovalo sve do jeseni 1915. a i tada su veće operacije vođene daleko, valjevski kraj nije više bio u žiži krupnih događaja. Sa povlačenjem srpske vojske usled nadmoćnosti austro-ugarskih, nemačkih i bugarskih trupa, evakuisao se i deo naših i stranih lekara i medicinara. Valjevske bolnice nastavile su rad pod austrougarskom okupacijom, u novim okolnostima. Literatura
|
|||||||||||
| Infotrend Crea(c)tive Design | Revised: 20 May 2009 | ||||||||||
