Brakovi maloletnika. Socijalno-zdravstveni problem u selima borske opštine (Slatina i Zlot)

Dragan Stojmenović
Biblioteka Bor

I

U etnografskim radovima s kraja XIX i početka XX veka možemo uočiti interesovanje istraživača za ovu vrstu problematike postojanja specifičnih porodičnih odnosa koji su, po njihovim rečima, bili karakteristični za područje severoistočne Srbije. Etnografija toga doba po prvi put beleži postojanje pojedinih specifičnih porodičnih odnosa, ali ih još uvek ne tretira kao problem, već ih jednostavno registruje kao fenomen koji je karakterističan za ovo podneblje. Tako u ovim radovima možemo pronaći izvesne segmente koji se odnose na socijalnu kulturu i konkretno na porodične odnose koji su, po mnogo čemu, bili specifični i sačinjavali jedan važniji deo tradicionalne kulture ovdašnjeg stanovništva. Naravno, ono što je njima bilo očigledno i pre svega nužno vezano za postojanje takvih porodičnih odnosa, jeste etnički sastav ovdašnjeg stanovništva, koji je s razlogom privlačio njihovu pažnju i budio znatiželju. “Neobični običaji” ovdašnjih Vlaha zauzimaju znatan deo njihove pažnje i deskripcije, uzgred, poneki opisi bračnih i specifičnih porodičnih odosa se po prvi put pominju ali posmatrani kroz prizmu tadašnjeg shvatanje morala. Predrasude se svakako moraju odbaciti i prihvatiti činjenica da je u severoistočoj Srbiji multietničnost pokretala kulturne procese koji su presudno uticali na formiranje po mnogo čemu specifične etničke strukture stanovništva od najranijih perioda naseljavanja ovoga područja starobalkanskim narodima, preko metanastazičkih procesa koje je opisao Jovan Cvijić, sve do današnjih dana. Takva specifičnost iznad svega je kulturno blago koje je privlačilo istraživače, blago koje i dan-danas ostaje nedovoljno poznato i proučeno. U tom smislu moramo se i kritički osvrnuti na pristup određenoj problematici i odabiranje predmeta proučavanja tadašnjih istraživača. Ono što svakako bode oči jeste građanski puritanizam i shvatanje predbračnih i vanbračnih odnosa u ovoj sredini jako raširenom pojavom, zbog čega se najčešće celokupno ovdašnje stanovništvo posmatralo kao “vrlo nemoralno”. Takvo viđenje ovdašnjeg stanovništva imali su: Vladimir Karić, Tihomir Đorđević, kao i jedan od pisaca Letopisa borske parohije i Crkve, sveštenik Andreja Đorđević. Međutim, ovakvo patrijarhalno građansko shvatanje morala može se uzeti kao jedan od razloga zbog kojih se izbegavalo bavljenje ovom problematikom, što je verovatno i uticalo na smanjenje interesovanja za ovu vrstu problematike, samim tim i posredno uticalo na izbegavanje objektivnog pristupa činjenicama i organizovanog nastojanja da se doskoči ovom problemu.
Kompleksnija naučna istraživanja koja se još uvek posredno bave ovom problematikom obavljena su nešto kasnije i kao važnija možemo istaći: proučavanje Bora i okoline, 1959, 1960 i 1961. godine, prof. Cvetka Kostića (2), sedamdesetih godina prošlog veka istraživanja Bora i okoline u organizaciji Etnografskog muzeja iz Beograda i Muzeja rudarstva i metalurgije iz Bora (3) i donekle naučnoistraživački projekt pod nazivom “Etnološka istraživanja rudarstva u Timočkom regionu” tokom 1988. godine (4). U ovim radovima koji su obuhvatali arheološki, istorijski i sociološki domen proučavanja, značajniji deo imali su i etnološki radovi koji su obuhvatili različite aspekte i predmete proučavanja: etnogenezu ovdašnjeg stanovništva, narodnu religiju, folklor, materijalnu i socijalnu kulturu. Socijalnom kulturom, odnosno, konkretnije: strukturom porodice (5) i specifičnim porodičnim odnosima (domazetstvo i snahočestvo) (6), bavio se etnolog Nikola Pantelić, i upravo u njegovim radovima, koji su od posebnog značaja i neizbežni prilikom proučavanja porodičnih odnosa u severoistočnoj Srbiji, maloletnički brakovi smatraju se “socijalno-zdravstvenim problemom”. Pored ovih radova, moramo istaći i nezaobilazno pregalaštvo i stručno usmerenje uredništva časopisa "Razvitak" koje je objavljivalo radove koji su se bavili konkretno ovom tematikom i problematikom maloletničkih brakova (7). Upravo se, dakle, u periodu od pedesetih do osamdesetih godina dvadesetoga veka, u izvesnom smislu i određenoj meri, pristupalo pokušavanju rešavanja problema maloletničkih brakova na organizovan i stručan način. U radovima iz ovog perioda maloletničkim brakovima pristupa se iz jednog sasvim drugačijeg ugla i sa pristupom koji obuhvata svu kompleksnost ovoga problema. Najpre, moramo istaći činjenicu da se ova vrsta brakova više ne posmatra kao “karakteristika” ovoga kraja, već se uviđa raširenost ove pojave i njena istorijska ukorenjenost na širem području jugoistočne evropske regije i ne samo kod jedne etničke grupacije, tako da se time opravdava kritika licemernog pristupa ranijih istraživača skrivenih iza patrijarhalno-građanskog shvatanja morala. Ipak, dvojni moral ni tada nije bio, kao što nije to ni danas, retka pojava, ali neka to, za sada, ostane na nivou konstatacije.
Kriterijumi prilikom izbora lokaliteta za planirano istraživanje bili su, pre svega, istorijski relativno rano razvijena administrativna struktura (u odnosu na druga sela u okolini) u tim selima, koju su tada vodili seoski sveštenici, i pretpostavka o određenoj frekventnosti - postojanju maloletničkih brakova. Kulturno-istorijski posmatrano, okolina Bora je dugo bila pasivna oblast, daleko od glavnih puteva, tako da je struktura naselja na ovom području bila nerazvijena i ne od prevelikog značaja za srednje-vekovne osvajače i vladare. Turskim osvajanjima u XV veku ova oblast u administrativnom smislu pripadala je Vidinskom sandžaku, upravo tada se u istorijskim izvorima po prvi put pominju neka mesta sa teritorije današnje borske opštine. U zbirnom popisu Vidinskog sandžaka iz 1466. godine po prvi put se pominju naselja Zlot i Bučje, ali tek formiranjem Crnorečkog okruga 1834. godine, u čiju oblast ulaze i naselja današnje borske opštine, gradi se mreža puteva koja dovodi do razvoja trgovine, pojave prvih društvenih i kulturnih institucija, samim tim i pojačane interakcije među stanovništvom. Crkva je u tom smislu imala presudan uticaj, jer je ona bila jedina institucija koja je, pored njenih osnovnih opredeljenja i ciljeva, mogla organizovati i voditi administrativne poslove vezane za lokalno stanovništvo. Iz ovoga perioda imamo znatno više pisanih izvora koji govore o ovome kraju. Tada se u Zlotu po prvi put gradi škola, otvara se čitaonica. U prvoj polovini XIX veka sagrađena je crkva Svetog Ilije u Zlotu, ona je bila religijski i administrativni centar ovoga kraja. Pripadala je Boljevačkom okrugu i pokrivala je sva ostala okolna sela: Metovnicu, Šarbanovac, Brestovac, Bor, sve do izgradnje crkve u Slatini 1860. godine, kada su joj pripala pojedina sela njoj bliža (8). Ovakvo, u određenom smislu, administrativno uređenje upućivalo je na to da bi prilikom određivanja kriterijuma odabira lokaliteta istraživanja trebalo obratiti pažnju na sela Zlot i Slatina, nadajući se da u njima postoje pisani tragovi o postojanju maloletničkih brakova. Otvaranjem Borskih rudnika naglo kreće industrijska i urbanistička ekspanzija koja je različito uticala na ova dva sela. Naime, Slatina je bila u neposrednoj blizini sela Bor, dok je Zlot bio nešto udaljeniji tako da su se uticaji urbanizacije i industrijalizacije u različitim stepenima ispoljavali na njihom osnovnom privređivanju i u društveno-ekonomskoj strukturi sela. Izgradnjom crkve Sv. Velikomučenika Georgija u Boru 1912. godine i uopšte razvojem opštinske uprave u Boru, mogućnosti praćenja pisanih izvora, arhivske građe i dokumentacije postaju veće. U tom kontekstu Letopis borske parohije i Crkve, kao vredan izvor u kojem je uredno beleženo sve što se tiče stanovništva i stanja u porodicama, ima poseban značaj, jer u njemu možemo pronaći vredna svedočanstva o raznovrsnoj etničkoj strukturi, mešovitim brakovima, poligamiji, divljim brakovima, prostituciji u ugostiteljskim objektima koji su tadašnjem sveštenstvu zadavali velike probleme (9).
Što se tiče etničke pripadnosti žitelja sela, ne ulazeći duboko u etnogenezu i migracione procese ranijih vremena, činjenica je da ne možemo težiti preciznom određenju nacionalnog identiteta lokalnog stanovništva u tom periodu, negirajući procese stvaranja nacionalnih država, akulturacije i asimilacije (naročito u XIX i XX veku). Sve to uticalo je presudno na formiranje, po mnogo čemu specifične, etničke grupe Vlaha severoistočne Srbije. U srpskoj etnologiji, gledajući od samih početaka etnološke misli, gotovo svi istraživači ovog područja slažu se da stanovništvo vlaškog govornog područja severoistočne Srbije “predstavlja etnički specifikum” (10). Preciznije određenje Vlaha koji su se nastanili na planinskom području severoistočne Srbije, o kojem je ovde reč, jeste da su oni Vlasi Ungurjani doseljeni iz Almaša u Banatu, Erdelja i Sedmogradske oblasti, krajem XVIII veka. Bavili su se stočarstvom i rudarstvom (Bufani, grupa Vlaha Ungurjana koji su nazvani i Oknari i Karbonari, doseljeni su u okolinu Majdanpeka) i koji se razlikuju od etničke grupe Carana (doseljene tridesetih godina devetnaestog veka u Krajinu, iz Vlaške), tako da je sasvim realno očekivano razlikovanje ovih kategorija istoga reda Vlaha severoistočne Srbije. U Bor selu i ostalim okolnim selima u Crnorečkom okrugu, izuzevši sela Donja Bela Reka, Rgotina i Slatina (Slatinu Stevan Mačaj spominje kao selo u kojem su živeli Srbi) (11), živeli su Vlasi–Ungurjani, koji su se bavili stočarstvom i zemljoradnjom u manjoj meri (12).
Motivima i uzrocima sklapanja maloletničkih brakova prvi se bavio Savatije Grbić i u svome radu ističe značajnu ulogu roditelja pri ženidbi ili udadbi: “…mnogi roditelji i ne čekaju da momak navrši sedamnaest i po godina, samo što u tom slučaju moraju da mole vladiku za dozvolu, blagoslov…” (13). On beleži i pojavu divljih brakova: dobegavanje mlade, otmice itd., ali glavne motive za sklapanje ranih brakova karakteriše kao “praktične”, pritom ističe važnu ulogu roditelja, starijih članova porodice i posebno žena. Beleži: “…što roditelji žene sina tako mladog, najglavniji uzrok je taj, što su radi da što pre dobiju jednu radnu snagu više u kući, a i da se mladić ne bi skitao po devojkama…” (14). Budući da se u ovom kraju odnos prema braku slobodnije posmatra, da je česta pojava predbračnih odnosa i česta laka promena parnera, naročito kod mlađih osoba, prerana i vanbračna trudnoća nije bila retkost, tako da se to može uzeti kao razlog za žurbu da se brak ozvaniči i potraži blagoslov za maloletne supružnike. Kao razlog može se uzeti i specifično seksualno vaspitanje kroz razgovore udatih žena sa devojčicama, kada im one opisuju brak u lepom svetlu, pripremajući ih time još od dvanaeste godine za brak. Ne retko se izbor zeta ili snaje vrši i prema ekonomskom stanju porodice. Veruje se i da ako se devojka ranije uda i razvede, ima više šansi da se ponovo uda od “usedelica”. Međutim, jedno “narodno shvatanje” nastajanja ranih brakova smatra da je ta pojava novijeg porekla i da je u vezi sa ratovima koji su vođeni na teriroriji Srbije u kojima su mnoge porodice ostale bez muške radne snage, koju su nadoknađivani hitnim sklapanjem brakova (15). Jedno drugo slično shvatanje vezano je za oslobođenje posle Drugog svetskog rata, kada je mnogo dece ostalo bez roditelja i da su ih na takav način udomljavali (16). Kao razlog pominje se i starost roditelja, koji ženidbom sina ili dovođenjem zeta u kuću, pokušavaju da osiguraju svoje mirne staračke dane, nadajući se da će oni o njima brinuti. U Negotinskoj krajini se kao uzrok pominje i veliki broj porodica “gastarbajtera” na privremenom radu u inostranstvu, kada su u tim slučajevima deca bez direktne kontrole roditelja, prepuštena sama sebi. Uzroci su, dakle, različite prirode i generalno ih možemo svrstati u društveno-ekonomske (da se dođe do radne snage, miraza, poveća imanje, ali i kao posledice ratova) i zdravstveno-kulturne (pasivnost ovoga područja, nerazvijenost saobraćajnih komunikacija, naizak stepen opšte i zdravstvene kulture, neadekvatno seksualno vaspitanje).
Baveći se problemima strukture porodice i porodičnim odnosima, radom na terenu u okolini Bora, Nikola Pantelić statističkim pokazateljima ukazuje na posledice industrijalizacije i urbani-zacije, koje su se manifestovale na opšte raslojavanje porodice u ovome kraju što se odrazilo na strukturu i unutašnje odnose u porodici, kao i na pojavu nekih specifičnih porodičnih odnosa kao što su domazetstvo i snahočestvo. Za ovaj kraj izdvaja kao karakteristične dve vrste porodica: uže ili nuklearne i proširene porodice, koje odlikuje vertikalna linija po srodstvu i starosti njenih članova. Ove višegeneracijske porodice često među svojim članovima imaju i maloletne supružnike, ali se sa razvojem industrije i gradova veliki broj seljaka zapošljava i seli u obližnje gradove, što je uticalo na raslojavanje tradicionalnog oblika porodice i formiranje sve većeg broja nuklearnih porodica. Između ostalog, N. Pantelić tom prilikom ukazuje i na raširenu pojavu maloletničkih brakova; mada se njima ne bavi direktno u svojim radovima, ipak ih smatra socijalno-zdravstvenim problemom, koji se mora rešiti. Rešenje ovoga problema, pre svega, vidi u unapređivanju obrazovne strukture i opšte kulture ovdašnjeg stanovništva. Ukazujući na duboke korene ovih problema, N. Pantelić ne publikuje ni jedan rad sa konkretnom problematikom maloletničkih brakova, već ih samo spominje u okviru svojih radova o strukturi porodice i porodičnim odnosima. Na katedri za etnologiju- antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu do 2000. godine nije postojala ni jedna doktorska disertacija, magistarski ni diplomski rad, koji se direktno bavio ovom problematikom. Tako maloletnički brakovi, usled nedostataka nekih konkretnijih naučnih sistematizacija, svakako bude znatiželju.

II

Terenski radovi u selima Slatina i Zlot obavljeni su u više navrata, decembra 1998. i januara 1999. godine. Priprema za rad na terenu obuhvatala je prethodni uvid u osnovnu literaturu koja je bila dostupna (koja je razmatrana u prethodnom delu rada), uvid u rukopise Zavičajnog odeljenja Narodne biblioteke Bor (Letopis borske parohije i Crkve, Hronike sela), razgovore sa odabranim ekspertima (prof. Nikolom Pavkovićem, svešte-nikom zlotskim, administratorima–matičarima mesnih kancelarija u pomenutim selima). Osnovna namera i eventualni cilj rada bio je potvrda hipoteze o administrativnom, dokumentovanom i zvaničnom postojanju maloletničkih brakova u arhivama mesnih kancelarija, kao i moguće upućivanje na konkretne kontakte sa mladencima koji su stupili u preranu bračnu zajednicu.
Pregledane su i obrađene najstarije knjige venčanih koje su bile dostupne i koje su ostale sačuvane u mesnim kancelarijama: Knjige venčanih od 1837. do 1935. godine iz mesne kancelarije u Zlotu, Registar stanovništva, (priprema J. P. Ivkića) od 1. XI 1926. godine iz mesne kancelarije u Slatini, Knjige venčanih od 1882. do 1936. godine iz mesne kancelarije u Slatini. Zvanična zakonska odredba, Zakon o monopolu iz 1882. godine, za rubriku br. 3. (u kojoj se upisuju godina, mesec, dan i mesto rođenja) u knjigama za upisivanje venčanih glasi: “Nikako se ne sme upisivati samo od prilike koliko je kome godina” uglavnom je poštovana ali je naravno bilo i izuzetaka. S obzirom na to da je prag punoletstva tada bio 17. godina života, beleženi su brakovi neveste ili ženika koji sklopljeni pre navršene sedamnaeste godine. U selu Zlot u knjigama venčanih od 1904. do 1914. godine zabeleženo je: 10 brakova u kojima su neveste imale po 15 godina, 9 brakova u kojima su neveste imale 16 godina, mladoženje su uglavnom navršili 17. godinu života. U vreme Prvog svetskog i Balkanskih ratova broj sklopljenih brakova, uopšteno gledajući, bio je vrlo mali. Od 1920. do 1930. godine frekventnost maloletničkih brakova bila je znatno uvećana. U tom periodu zaključeno je 55 brakova u kojima su neveste imale po 16 godina, 26 brakova u kojima su neveste imale 15 godina i 4 braka sa nevestama od 14 godina, dok je samo u dva slučja zabeleženo da je mladoženja imao 16 godina. U Slatini je situacija bilo nešto drugačija, s obzirom na to da je slatinska crkva pokrivala manji broj sela i da je imala manji broj žitelja u odnosu na selo Zlot, kao i to da je 1912. godine odvojena borska parohija, maloletničkih brakova bilo je manje u ovome selu. Od 1882. do 1902. u Slatini je sklopljeno: 28 brakova u kojima su neveste imale 16 godina, 5 brakova u kojima su neveste imale po 15 godina i 2 braka s nevestama koje su navršile 14. godinu života. Od 1920. do 1930. godine sa nevestama od po 16 godina sklopljeno je 45 brakova, sa nevestama od 15 godina sklopljeno je 20 brakova i sa nevestama od po 14 godina sklopljena su 2 braka. Interesantno je napomenuti da je, na primer, 1926. godine od ukupnog broja sklopljenih brakova – 30, maloletničkih brakova bilo 11, u selu Slatina. Za vreme Drugog svetskog rata sklopljen je vrlo mali broj brakova uopšte. Tek posle završetka rata broj brakova se povećava, ali se mora imati u vidu i to da se broj stanovnika naglo povećavao pedesetih godina XX veka.
Pedesetih godina dvadesetoga veka, Osnovnim zakonom o braku, došlo je do određenih promena u pravnom i administrativnom pogledu, starosna granica prilikom sklapanja braka, odnosno punoletstvo od 18 godina, dozvoljavalo je stupanje u bračnu zajednicu. Registracija za stupanje u brak, u slučaju ranih brakova od tada postaje moguća jedino na osnovu lekarskog uverenja. Za ovaj posleratni period karakteristična je i sekularizacija naroda od crkve i smanjenje broja venčanja u crkvi ali se zato povećavao broj “građanskih” brakova. Pored ovih navedenih činjenica treba napomenuti da je broj maloletničkih brakova svakako bio veći jer su u stvarnosti stvari bivale drugačije. Naime, bili su jako rašireni divlji brakovi, dobegavanja mlade, i u takvim slučajevima registracija mladenaca obavljala se kasnije, kada mladenci postanu punoletni. S obzirom na to da su prvobračni mladenci bili maloletne osobe i nisu mogli registrovati bračnu zajednicu i sklopiti zakonski brak, nastojali su da ga na druge načine ozvaniče pred seoskim javnim mnenjem. Svadbom, na primer, koja je predstavljala narodno prihvaćen čin venčanja, sa puno ritualnih i simboličkih radnji za sreću novog bračnog para, obavljala se tek posle nekoliko godina kada mladenci postanu punoletni. Formalnost venčanja u mesnim kancelarijama, u drugom slučaju, nije predstavljala problem a omogućavala je socijalnu i zdravstvenu zaštitu supružnika i njihove dece. Ali, možda bi trebalo postaviti pitanje: da li se smanjenjem broja venčanih parova u crkvi i obavezom sklapanja građanskog braka smanjio ili povećao broj ranih brakova?
Posledice ranih brakova možemo sagledati sa više strana. Emotivna nezrelost i slabo izražena uzajamna naklonost mladenaca u ranim brakovima rezultirala je velikim brojem razvoda. Ako su u tom smislu u pitanju divlji brakovi, možemo proceniti da bi to mogao biti i u izvesnom smislu “probni brak”, ali bismo u tom slučaju potvrdili pojedina mišljenja da je ovdašnji brak liberalno shvaćen i da je na ovom podneblju moguća laka i česta promena partnera. Nestabilnost bračne zajednice s formalno-pravne strane svakako možemo propratiti, ali moramo imati na umu da je u stvarnosti znatno veći broj divljih brakova koji se jednostavno sklapaju bez zvanične registracije u mesnim kancelarijama. Kao česti razlozi za raskidanje bračne zajednice navode se neispunjene obaveze u mirazu, ukazivanje bolje prilike za brak ili čak nagovor roditelja. Kao posledicu možemo uzeti i jako raširenu pojavu prerane trudnoće koja se neretko rešava tajno i tragično abortusima uz pomoć nadrilekara. Ukoliko dođe do porođaja dete se rađa nedovoljno razvijeno i podleže raznim oboljenjima. Tako možemo doći i do problema vaspitanja te dece, koje može biti paradoksalno, s obzirom na to da se ne bi znalo ko koga u toj situaciji vaspitava i kome je roditeljsko vaspitanje potrebnije.

III

Prilikom svakog pokušaja dolaženja do informacija o postojanju maloletničkih brakova na terenu, bilo neformalnim razgovorom bilo traženjem zvaničnih informacija i ličnog svedočanstva radnika mesnih kancelarija u ovim selima, skoro da je nemoguće doći do konkretnih podataka. Oni su uglavnom šturi, neprecizni ili su poverljive prirode, tako da, u svakom slučaju, pored nekoliko zahteva za sklapanje ranih brakova godišnje, nisu dovoljni i ohrabrujući za dublje i konkretnije istraživanje. Po njihovim rečima, i danas nije retka pojava da se devojčica uda pre završene osnovne škole. Čak se mogla čuti i narodna izreka: “da je devojka spremna za udaju čim pesnica može da joj stane u čarapu”. Mogli bismo zaključiti da ovakav oblik ranih barakova još uvek postoji u manjoj meri - bio bi to znatno manji procenat u odnosu na broj normalno sklopljenih brakova, ali svakako zabrinjavajući s obzirom na to koliko se malo pažnje poklanja trdicionalnim seoskim zajednicama i njihovim problemima. Da ne bismo komentarisali eventualnu kolektivnu svest, sisteme vrednosti, “preterane seksualne slobode” i zabrinjavajući porast nasilja u seoskim i građanskim porodicama, dovedimo do kraja razmatranje ove tematike. Sadašnje stanje, dakle, ne bi bilo zadovoljavajuće jer još uvek možemo pratiti postojanje takvih brakova i, što bi moglo biti pogubnije, stiče se utisak da se još uvek svesno izbegava razgovor o tome, kao i uvek do sada, nedovoljno se poklanja pažnja ovom problemu. Setimo se samo da su se šezdesetih godina XX veka organizovala opštinska savetovanja o problemima maloletničkih brakova u ovom delu Srbije. Bila su to savetovanja u organizaciji Sreskog odbora Socijalističkog saveza koja su svu krivicu, po njihovoj poznatoj ideološkoj inerciji, svalili na: običaje “koji su izrasli iz materijalnih uslova”, na tradiciju, patrijarhalnu porodicu. Kažnjavanje u to doba često je bilo surovo u tim slučajevima, pa su neretko zatvarani roditelji dece koja stupe u prerani brak, a kada i ženik navrši punoletstvo odleži zatvorsku kaznu. Možemo se slobodno zapitati u kojoj meri se uistinu, konkretnim stručnim akcijama - strateškim i metodičnim multidisciplinarnim pristupima, pokušalo rešavanje ovog socijalno-zdravstvenog problema. Ne možemo krivicu pripisati uzrocima nastajanja, već je trba tražiti u sistemu održavanja te vrste socijalne patologije u kojoj smo većim delom u poslednjih samo oko šezdesetak godina prisutni kao “svesno” građansko društvo. Upravo graćansko drušvo potencira terminologiju koja se zasniva na nekakvom javnom moralu: prihvatanja odgovornosti, paternalizam, itd. Ukoliko smo svesni da postoji problem, a već godinama on egziztira kao “problem”, odgovornost je dakle na nama. Prosvetiteljski modeli u svim mogućim reformističkim oblicima i centralizovano vođenje kulturne politike nisu dosegli do naše najbliže okoline u meri koja se očekivala a već pred sobom imamo jedan oblik emotivne i fizičke “skarifikacije” maloletnika. Konvencija o pravima deteta u članu 14. beleži: “1. Strane ugovornice će poštovati pravo deteta na slobodu mišljenja, savesti i veroispovesti. 2. Strane ugovornice će poštovati prava i obaveze roditelja i, u određenim slučajevima zakonskih staratelja, radi usmeravanja deteta na ostvarivanje njegovog prava na način koji je u skladu sa razvojnim sposobnostima deteta. 3. Sloboda izražavanja, veroispovesti ili uverenja može biti predmet samo takvih ograničenja koja su određena zakonom i potrebna da zaštite javnu sigurnost, poredak, zdravlje, ili moral i osnovna prava i slobode drugih” (17). Uzroke svakako možemo potražiti u društveno-ekonomskim i kulturno-istorijskim kontekstima, posledice su zdravstvene, društveno-patološke i moralne prirode a rešenje problema verovatno leži u nama, ovde i sada.

Napomene

1. Ovo se pre svega odnosi na istraživače etnografe: Savatija Grbića, Jovana Đokića, Vladimira Karića, doktora medicine Stevana Mačaja, etnologa Tihomira Đorđevića i putopisce barona Herdera i Feliksa Kanica.
2. Koje je materijalno podržao Etnografski institut. Kostić, Cvetko: Bor i okolina – sociološka ispitivanja, Beograd 1962
3. Rezultati tog projekta objavljeni su u dvotomnoj monografiji Bor i okolina, Bor 1975 i GEM 38, Beograd 1975
4. Ovaj projekat bio je u organizaciji Filozofskog fakulteta i Etnografskog muzeja iz Beograda. Ivan Kovačević, “Naučno istraživački projekt Etnološka istraživanja rudarstva u Timočkom regiona tokom 1988”, Razvitak br. 6, Zaječar 1989
5. Pantelić, Nikola: “Novi rezultati istraživanja strukture porodice u istočnoj Srbiji”, Etnološki pregled br.11, Beograd 1973
6. Pantelić, Nikola: “Iz društvenog i porodičnog života”, GEM 38, Beograd 1975; Pantelić, Nikola: “Snahočestvo u Srbiji”, GEM 36, Beograd 1973; Pantelić, Nikola: “Istraživanje porodice i porodičnih odnosa u severoistočnoj Srbiji”, Radaovi 9. savetovanja etnologa Jugoslavije, Zenica 1970
7. “Brakovi maloletnika”, Razvitak br. 2, 1956, str. 6-11; Dragić, Milorad: “Rani brakovi u istočnoj Srbiji”, Razvitak br. 2, 1977; Milenović, Gradislav: “Brakovi maloletnika”, Razvitak br. 2, 1965; Stefanović, Dragomir: “Motivi sklapanja maloletničkih brakova”, Razvitak br. 6, 1983.
8. Letopis borske parohije i Crkve, 1825–1968. godine, Zavičajno odeljenje Narodne biblioteke Bor
9. Letopis Borske Parohije i Crkve, jedan je od vrednijih pisanih izvora, koji je ostao sačuvan u fotokopiji (koja se čuva na Zavičanom odeljenju Narodne biblioteke Bor; originalni rukopis je izgubljen), nije kritički obrađen i stoga nužno predstavlja izvor drugog reda, prelomljen je kroz prizmu viđenja lokalnih sveštenika. On nam, ipak, može pružiti opise bogate detaljima iz društvenog života i razvoja naselja od 1925. do 1968. godine.
10. Dr Petar Vlahović, “Neke etnološke odrednice Vlaha severoistočne Srbije”, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije knjiga 1, Bor, 1980, str. 103; Vlahović, Petar: “Etnička simbioza stanovništva u severoistočnoj Srbiji”, Razvitak br. 4–5, Zaječar 1967, str. 85-89; Draškić, Miroslav: “Naselja, poreklo stanovništva i etnički procesi u opštini Bor”, GEM 38, Beograd 1975
11. Dr Stevan Mačaj, “Običaji Rumuna”, Razvitak br. 2, Zaječar 1966, str. 62, videti i kod Tihomira Đorđevića, Kroz naše Rumune-putopisne beleške, Beograd 1906, str. 65.
12. Videti opširnije tekst: Dragan Stojmenović, “Selo Bor”, Beležnica br. 8, Narodna biblioteka Bor, Bor 2003, str 41-49.
13. “Momaštvo i devojaštvo” (u:) Grbić, Savatije: “Srpski narodni običaji Sreza Boljevačkog”, SEZ 14, Beograd 1909
14. Isto.
15. D. Milorad: “Rani brakovi u istočnoj Srbiji”, Razvitak br. 2, Zaječar 1977. godina, str. 23.
16. Isto str. 24.
17. Konvencija o pravima deteta, priredila Nevena Vučković-Šahović, Beograd 1999.

Reference

1. “Brakovi maloletnika”, Razvitak, br. 2, Zaječar 1965, str. 6-11
2. Vlahović, Petar: “Etnička simbioza stanovništva u severoistočnoj Srbiji”, Razvitak, br. 4–5, Zaječar 1967, str. 85–89.
3. Vlahović, Petar: “Etnogeneza neslovenskih balkanskih naroda po radovima Tihomira Đorđevića”, Razvitak br. 1, Zaječar 1969
4. Vlahović, Petar: “Neke etnološke odrednice Vlaha severoistočne Srbije”, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije br.1, Bor 1980
5. Grbić, Savatije: “Srpski narodni običaji Sreza Boljevačkog”, SEZ 14, Beograd 1909
6. Draškić, Miroslav: “Naselja, poreklo stanovništva i etnički procesi u opštini Bor”, GEM 38, Beograd 1975
7. Dragić, Milorad: “Rani brakovi u istočnoj Srbiji”, Razvitak br. 2, Zaječar 1977
8. Đokić, Jovan: Kroz naselja s. i. Srbije, Banata i susednih krajeva-istorijska etnografska opažanja, Beograd 1934.
9. Đorđević, Tihomir: Kroz naše Rumune – putopisne beleške, Srpski književni glasnik XVI, Beograd, 1906
10. Karić, Vladimir: Srbija – opis zemlje, naroda i države, Beograd 1897
11. Konvencija o pravima deteta, priredila Nevena Vučković-Šahović, Beograd 1999.
12. Kostić, Cvetko: Bor i okolina, Savremena škola, Beograd 1962
13. Mačaj, Stevan: “Običaji Rumuna”, Razvitak br. 6, Zaječar 1966, str. 21–24.
14. Milenović, Gradislav: “Brakovi maloletnika”, Razvitak br. 2, Zaječar 1965
15. Pantelić, Nikola: “Istraživanje porodice i porodičnih odnosa u severoistočnoj Srbiji”, Radaovi 9. savetovanja etnologa Jugoslavije, Zenica 1970
16. Pantelić, Nikola: “Iz društvenog i porodičnog života”, GEM 38, Beograd 1975
17. Pantelić, Nikola: “Novi rezultati istraživanja strukture porodice u istočnoj Srbiji”, Etnološki pregled br.11, Beograd 1973
18. Pantelić, Nikola: “Snahočestvo u Srbiji”, GEM 36, Beograd 1973
19. Petrović, Dragoljub: “Važniji momenti iz istorije nastanka Vlaha u severoistočnoj Srbiji”, Razvitak br. 2, Zaječar 1968, 44–49.
20. Stefanović, Dragomir: “Motivi sklapanja maloletničkih brakova”, Razvitak br. 6, Zaječar 1983
21. Feliks, Kanic: Srbija knj.2, Beograd 1985

Arhivska građa i dokumentacija

1. Knjige venčanih od 1837. do 1935. godine, Mesna kancelarija u Zlotu
2. Knjige venčanih od 1882. do 1936. godine, Mesna kancelarija u Slatini
3. Registar stanovništva, priprema J. P. Ivkića od 1. XI 1926. Godine, Mesna kancelarija u Slatini
4. Letopis borske parohije i Crkve, 1825–1968. godine, Zavičajno odeljenje Narodne biblioteke Bor