Studije medicine, jedna neispunjena Cvijićeva želja

Srebrica Knežević
Filozofski fakultet Beograd

O OPREDELJIVANJU ZA TEMU

Lekarska profesija u svim društvima, na svim kulturnim stupnjevima, bila je posebno cenjena i uvažavana zbog svog teškog i humanog zalaganja. Studije medicine bile su i u našoj sredini velika, za mnoge mlade ljude u prošlosti, na žalost, veoma dugo neostvarena, želja. Jer, kao što je poznato, studirati se moglo samo na strani, pošto je Medicinski fakultet u Beogradu osnovan tek po završetku Prvog svetskog rata. A za studije u inostranstvu trebalo je puno sredstava i imati izuzetan uspeh u prethodnom školovanju, dobrih preporuka i dobiti odgovarajuću stipendiju.
Stoga sam, za ovu priliku, odabrala da ukažem na redosled dogadjaja koji su uticali na usmeravanje prirodnim naukama našeg i svetski priznatog i poznatog naučnika, akademika Jovana Cvijića, našeg velikog kulturnog poslenika.
Tema se sama nametnula u sagledavanju uzajamnih odnosa akademika Cvijića i njegovog đaka, veoma privrženog, prim. dr Milorada Dragića, prvobitno Cvijićevog studenta geografije, na koga je Cvijic uticao da pošto apsolvira na geografiji, ode i studira medicinu, obezbedivši mu stipendiju u Nemačkoj a potom u Pragu. Kasnije mu je, takođe, Cvijic sugerisao i temu za specijalizaciju iz neurologije kako bi Dragića sasvim uputio na etnopsiholoska istraživanja, kojima se lekar, poznati zdravstveni prosvetitelj, naučni radnik, kao i njegov uzor Cvijic, prim. dr Milorad Dragić bavio.
Takođe značajan momenat u odabiru teme za ovaj Naučni skup iz istorije medicine, koji se ove, 2005. godine, održava na Rajačkim pivnicama, leži u činjenici da se upravo ovih dana navršava 140 godina od rođenja Jovana Cvijića, rektora Beogradskog univerziteta, doživotnog predsednika Srpske akademije nauka, počasnog doktora Sorbone, nosioca zlatnih medalja: Kraljevskog geografskog društva iz Londona; Geografskog društva iz Njujorka; Geografskog društva iz Pariza; Karlovog univerziteta iz Praga i drugih naučnih institucija koje su ga izabrale za svoga člana (Učeno društvo iz Atine, Amsterdama, Berlina, Brna, Budimpešte, Bukurešta, Minhena, Nojšatela, Pariza, Praga, Svesaveznog geografskog društva SSSR-a, Ženeve). A sve to navodimo iz razloga što duboka privrženost antropološkom posmatranju nije napustila Cvijića. On je jedan od pionira etnopsiholoških istraživanja, čovek koji je celokupan svoj radni vek proveo na terenu, među ljudima sa kojima je razgovarao i njih kao i njihovu okolinu posmatrao i proučavao. I, kao rezultat svih tih nastojanja, napisao prvi put 1911. godine UPUTSTVA ZA ISPITIVANJE NASELJA I PSIHIČKIH OSOBINA, a drugi put dopunjena 1922. godine. Tek posmrtno bila je štampana 1931. godine njegova knjiga PSIHIČKE OSOBINE JUŽNIH SLOVENA, kao nezaobilazna literatura ne samo nastavljača Cvijićeve škole već i kao priručnik za rad lekarima i zdravstvenim i socijalnim radnicima na terenu.
 

O CVIJIĆEVOJ TEŽNJI PRIRODNIM NAUKAMA I ŽELJI ZA STUDIJAMA MEDICINE

Jovan Cvijić, rođen 1865. g. u Loznici, ponikao u gradjanskoj a rastao i boravio i u seoskoj sredini, iskustveno je osetio na sebi mnoge uticaje etno-antropoloških okruženja.
Prve podrške za razvoj i stvralaštvo, kako je isticao, nalazio je u okrilju porodice, najviše u razumevanju njegove majke, koja je težila da se Jovan školuje. U svojoj AUTOBIOGRAFIJI to i ističe:
"Moja majka.... kao da je svu svoju sposobnost za odlučnost usredsredila u planu “da me da na nauke”, jer je vrlo cenila nauku ili “učenost”, kako se onda u Loznici govorilo. Rešila se bila da na to žrtvuje i ostatak svoga imanja. Bez te njene želje i jake volje mučno bih otišao dalje od Loznice, gde je postojala samo dvorazredna gimnazija" [1]
Drugi osnov njegovih inspiracija leži u zavičaju i uticaju njegovog ujaka Pere Avramovića iz sela Korenite, gde je rado i često Cvijić odlazio. Sa ujakom je putovao po okolnim selima i tako dolazio, kako se kasnije sećao, do najfinijih opservacija o psihičkim osobinama bistrih ljudi, seljaka, samouka i svih koje su sretali, a ujak ih poznavao.
Na taj način je, u sredini gde je ponikao, zavoleo prirodu, ljude i druženje. U toku školovanja, prvo u Loznici, a pogotovo dalje, u Šapcu, u gimnaziji, i potom u Beogradu, imao je prilike da se potpunije obrazuje i sve više sam čita i saznaje.
Direktor gimnazije Đuro Kozarac je đake izvodio na ekskurzije i obraćao pažnju na poznavanje flore. "Počeo sam praviti svoj herbarium i želja da uvećam svoj herbarium me je navela da pravim ekskurzije po znatnom delu podrinskog okruga" [2]
Zahvaljujući Kozaračevoj "klasifikaciji" koja se održavala na kraju školske godine, u prisustvu puno publike i đačkih roditelja, Cvijić je proglašen najboljim đakom, što mu je olakšalo dalje školovanje. Dvojica bogatih trgovaca uzela su ga da podučava njihove sinove. Tu zarađenu svotu, uz blagodejanje i nešto novca koji je dobijao od kuće "trošio sam na časopise i kupovinu knjiga" [3]
Za vreme raspusta u Loznici i okolini upoznao je neke profesore, advokate, sveštenike. Od veoma načitanog sveštenika Pante Tufegdžića iz sela Badanje, koji je imao sve knjige na srpskom o darvinizmu, najpre je samo kod njega čitao a kasnije mu je sveštenik svoje knjige i pozajmljivao. [4] Kako Cvijić ističe, docnije je kod seljaka- trgovca iz obrenovačkog kraja Aksentija Kovačevića našao još potpuniju zbirku knjiga i članaka o darvinizmu, te je sve to marljivo savladao
Kada je prešao na dalje školovanje u Beograd 1881. godine i pošao u tadašnji V razred, pored botanike kod Kozarca imao je odličnu nastavu zoologije, a kasnije, u VII razredu, naročito dobru nastavu iz anatomije i fiziologije čoveka. “Mene su ta predavanja Ljube Miljkovića još više zanimala zato što sam mislio učiti medicinu”[5] O ovome Cvijić pedantno i do detalja ističe: "Od najvećeg uticaja na olakšanje daljeg školovanja moga, bilo je poznanstvo sa Velizarom Kundovićem, advokatom i poslanikom varoši Loznice. O raspustu, posle IV razreda gimnazije, sa njime sam često šetao po okolini Loznice, i Kundović, inače ćutljiv, razgovarao je sa mnom o društvenim i političkim pitanjima... Kundović, svemoćan čovek u Loznici, videći da volim prirodne nauke, predloži da učim medicinu, a da me do mature opština loznička potpomaže kao svoga pitomca...
Moj otac pristane na to vrlo rado. Time mi je bilo osigurano školovanje u Beogradu" [6]
Na Cvijića je kao gimnazijalca imao značajnog uticaja i Andra Nikolić. Iako mu je predavao samo dva meseca, pre nego je zatvoren povodom Zaječarske bune, " pozvao me je k sebi ", piše Cvijić, "i govorio mi je da treba da naučim engleski....Preporuči mi da uzmem iz Narodne biblioteke Rotvelovu gramatiku engleskog jezika a dao mi je svoju Beklovu Istoriju civilizacije na engleskom ". Želja da dobro nauči engleski i uporan rad učinili su da je postigao toliko da je mogao čitati naučne stvari na engleskom. Tako je dobio od Andre Nikolića Hakslijeve prirodnjačke govore, od kojih je na naš jezik Cvijić preveo "O vaspitnoj važnosti jestastvenice" [7]
Pošto je već dobro proučio Darvinovu knjigu "O postanku fela "(vrsta) i Hekelovu "Istoriju postanja", a znajući dobro nemački i francuski, pored latinskog ... "ja sam, naveden biološkim člancima, uzeo čitati i ostale članke u Glasniku Učenog drustva i u Radu Jugoslavenske akademije" [8]

CVIJIĆEVA OBRAZLOŽENJA TADAŠNJIH UVERENJA MLADIH I NJEGOVA LIČNA STREMLJENJA MEDICINI

Sasvim eksplicitno, sećajući se toga perioda, doslovce je potanko analizirao:
"Po shvatanju mladića onoga vremena, biološke studije bile su u stvari prava nauka. Tražila se analogija izmedju razvitka ljudskog društva i biološkog razvitka. I mislilo se da se pojave ljudskog društva mogu svesti na sličnu ili istu evoluciju kao što je bološka.
Glavna privlačnost bioloških studija bila je u tome sto su uvodile u naučne probleme i utvrđivale da u pojavama ima kauzalnosti koja je nezavisna od više sile.
Ti principi su tim lakše usvajani što su inteligencije naših mladića sveže i što im svest nije prevučena nikakvim utvrđenim pogledima, naročito ne verskim. Kod docnijih generacija taj biološki pravac još jače se razvio, ali u određenijem smislu. " [9]
Zanimljiva su i Cvijićeva gledišta o školovanju i trajanju gimnazijskog obrazovanja, za koje smatra da je dovoljno da traje sedam a ne osam godina. Treba ići za tim mladiće što ranije pustiti u život i na samostalan rad. "Gimnazija formira inteligenciju i karakter, možda više, snažnije, i u nekim pravcima dublje, nego univerzitet; ona je od velikog uticaja na duh i moralnu vrednost budućih intelektualnih naraštaja. Pored univerziteta, od nje najviše zavisi kakva će se moralna i duhovna atmosfera razviti u državi, kakav će tim dobiti njena civilizacija, i, naposletku, da li će se usporavati ili ometati razvijanje velikih ličnosti, u kojima se do najvećeg stepena izražavaju osobine jednog naroda". [10]

RAZRUŠENE NADE

Posle ispita zrelosti Cvijića je čekalo gorko iskustvo. On samo kratko navodi: "nastupila je znatna promena. Loznička opština, koja me je dotle pomagala sa 50 dinara mesečno, izvesti moga oca da me ne može izdržavati kao svoga pitomca za medicinu usled slabog budžeta." [11]
Mlad čovek, pun poleta iako razočaran, ne mogavši da svoje želje dalje razvija i školuje se kako je zamislio, beleži o tome: "Moj plan je bio da se, učeći medicinu, bavim o biologiji"
Istovremeno saznajemo da su se usled raznih uzroka slična skretanja desila i njegovim drugovima i, kako Cvijić uverava, retko je ko ostao na onoj struci za koju se u gimnaziji oduševljavao.
Psihički stabilan, radan, uporan, vrativši se avgusta meseca iz Loznice u Beograd, slučajno sretne svoga profesora geografije Vladimira Karića i saopšti mu svoju novonastalu situaciju.
"Iznenadi me da on ne samo ne uze učešća u mojoj nevolji već, učinilo mi se, da ga je čak obradovala. Karić, inače oštar, namrgođen, kadšto žučan, poče s entuzijazmom govoriti o naučnoj vrednosti i značaju geografije, koja se sad izrađuje na novim osnovama" [12]
U tim teškim momentima Cvijić je osetio u Kariću čoveka koji visoko ceni misao i nauku. Obećao mu je da će ga poslati na stranu i da će nastojati da mladi Cvijić uzmogne zadovoljiti svoje prave naučne težnje.
Tako, pod uticajem Karića, Cvijić se upisao na Veliku školu. A Karić sve od svojih naučnih knjiga stavi mladome Jovanu na raspolaganje.

ISTOČNA SRBIJA - POČETNA IDEJA ZA DOKTORAT

Nije bez značaja naglasiti da je Cvijić među svoja prva najznačajnija terenska istraživanja obavljao na samom početku karijere radeći na terenu krševitih predela istočne Srbije. Poglavito posmatrajući karst u Kučaju i Prekonošku pećinu, dolazi na ideju da svoja istraživanja proširi i na ostale oblasti. Tako odlazi i na četvorogodišnju specijalizaciju u Beč. Doktorsku disertaciju – DAS KARSTPHÄNOMEN Versuch einer morpholo- gischen Monographie - odbranio je krajem 1892. godine i svečano promovisan 22. januara 1893. u poznatoj geografskoj školi Albrehta Penka, što je Cvijića predstavilo svetskoj nauci i učinilo ga poznatim.
Prvi njegovi radovi objavljeni su 1889. "Ka poznavanju krša Istočne Srbije"; 1891. "Preko- noška pećina"; 1893. "Geografska ispitivanja oblasti Kučaja", zatim iste 1893. god. "Pećine i podzemna hidrografija u Istocnoj Srbiji"; 1895. "Karst, geografska monografija"; i već 1896. "Izvori, tresave i vodopadi u Istočnoj Srbiji"; Kasnijih godina takođe piše i bavi se pitanjima vezanim za ovu problematiku:1922. "Đerdapske terase"; 1925. "Karst i čovek"; iste godine takođe i "Karst i srpske narodne pripovetke". Ističe koliko životna, geografska sredina utiče na čoveka, zdravlje, ponašanje i psihu stanovnika ovih predela. Posebno su značajna njegova istraživanja metanastazickih kretanja, kod kojih specijalnu pažnju poklanja etno-biološkim procesima. Istražujući kako brakovi dovode do biološkog izjednačavanja i nastajanja etničkih amalgama, naglašavajući da je i zdravlje rezultat svega toga, kao i izgledi da se dobije snažan porod.
Sve ovo do sada navedeno, iz ogromne Cvijićeve bibliografije i vezano samo za Timok i istočnu Srbiju, u zavisnosti je od dozvoljenog prostora za ovu priliku. Ipak, samo da dopunimo podacima da je taj neumorni istraživač i veliki putnik, Cvijić, ophrvan bolešću, neprekidno radio. Planirao i svoj put za Egipat, nadajući se da će mu klima pomoći da se konačno otrgne.
Na žalost, rano, u 62" godini, i pored nastojanja prim. dr Milorada Dragića, koji je danonoćno bdio kraj bolesnikove postelje, napori da kiseonikom i injekcijama povrate život Cvijiću bivaju voljom prirode osujećeni. Cvijić je samo uzdahnuo i vinuo se u večnost u rano jutro 16. januara 1927. godine ostavivši svoje ogromno delo za poštovanje i uzor.[13]
O Cvijiću je puno i za vreme njegova života pisano, a zatim u nekrolozima posle smrti, u "Sećanjima", pa u "Spomenicama" obeležavane su decenije nena- doknadivog gubitka izuzetnog univerzitetskog vaspitača mnogih generacija. Pisali su o Cvijiću njegovi studenti, potonji nastavljači. Kasnije i ostale profesije svih poštovalaca Cvijićevog dela. I ne bez razloga se zaključuje da je malo naših akademika, profesora i naučnika kojima je kao Jovanu Cvijiću posvećeno toliko naučnih skupova, svečanih akademija članaka i knjiga (Stevan M. Stanković, "Knjige velikanu na dar") počevši od prve, CVIJIĆEVA KNJIGA, koju su Borivoje Ž. Milojevic i Jovan Erdeljanovic priredili, a izdala Srpska književna zadruga kao 201 knjigu, Beograd 1927. godine sve do poslednje publikacije posvećene Cvijiću od strane njegovog zavičaja i rodne Loznice, prestižnog časopisa za kulturnu istoriju Jadra PRIZOR br. 4. za 2005. godinu sa nizom najnovijih gledišta od brojnih autora, pa i od pisca ovoga članka.

IZVORI, NAPOMENE, LITERATURA

1. Jovan Cvijić, AUTOBIOGRAFIJA i drugi spisi, Priredio Vladimir Stojančević, Srpska književna zadruga, knj. 394, Beograd, 1965, str. 36.
2. Autobiografija, 48.
3. Isto, 44.
4. “ 45.
5. “ 48.
6. “ 45-46.
7. “ 50.
8. “ 51.
9. “ 51.
10. “ 52.
11. “ 57.
12. Isto, 57.