|
|
|
UVOD
Poslednjih decenija pažnja istraživača je usmerena ka
istraživanju cerebralne asimetrije koja podrazumeva veći kapacitet
jedne hemisfere u dostizanju pojedinih veština. Koncept cerebralne
lateralizacije se odnosi na anatomske, fiziološke i bihejvioralne
razlike između desne hemisfere (DH) i leve hemisfere (LH) velikog
mozga. Navedeni koncept obuhvata dve, čini se, nezavisne osovine,
označene kao «jačina» i «pravac» cerebralne lateralizacije [1, 2]. O
«jačini» lateralizacije se govori pri razmatranju interhemisferične
povezanosti i komunikacije, tj. koliko informacija hemisfere «dele»
prilikom obrade, dok je «pravac» lateralizacije određen
organizacijom unutar hemisfere, tj. unutar koje hemisfere se izvesna
informacija efikasnije i brže obrađuje.
Jedno od prvih razmatranja funkcionalne asimetrije ljudskog mozga
potiče iz 1865. godine, kada je francuski lekar P. Broca izneo
detaljan post-mortem opis oštećenja LH kod bolesnika sa afazijom
[3]. Studije o DH se pojavljuju nešto kasnije, izučavajući, npr,
topografsku orijentaciju 1876. godine [4] ili dominatnost u
percepciji prostora 1923. godine [5]. DH je dominantna za
vizuospacijalne aspekte motorike, prepoznavanje oblika, analizu
spoljnog prostora i orijentaciju u prostoru, za muzičke i umetničke
sposobnosti i emocionalnu obradu (doživljavanje i ispoljavanje
emocija i prepoznavanje tuđih emocija), kao i u kontroli nekih
autonomnih funkcija [6]. LH je dominatna za motorne funkcije, kao i
za govor/komunikaciju i verbalnu memoriju [7].
Savremeni radovi o asimetriji motornih funkcija, odnosno uspešnijem
izvođenju motornih radnji dominatnom rukom, izučavaju genetsku
kontrolu dominatnosti ruke [8], kao i složenost mehanizama
kortikalne kontrole dominatnosti ruke [9, 10]. Primenom
transkranijalne magnetne stimulacije pokazano je da je kortikalni
prag za izvođenje pokreta viši za nedominantnu ruku [9]. Primenom
funkcionalne nuklearne magnetne rezonance na zdravim desnorukim
ispitanicima utvrđeno je da aktivnost istostranog primarnog motornog
polja (M1) pri izvođenju pokreta rukom odražava ne samo istostranu
inervaciju preko neukrštenih vlakana kortikospinalnog trakta, već i
transkalozalnu inhibitornu kontrolu iz podudarnog kortikalnog polja
suprotne hemisfere [9]. U literaturi su prisutna dva modela
asimetrije motornih funkcija koji se međusobno ne isključuju: prvi
se zasniva na intrahemisferičnoj specijalizovanosti, a drugi na
razlici u transkalozalnoj inhibiciji između dve motorne kore [11,
12]. Od značaja je istaći i istraživanja polno specifičnih razlika u
cerebralnoj asimetriji [13].
Cilj ovog istraživanja je analiza značaja lateralizacije lezije za
funkcionalni oporavak bolesnika sa prvim hemisfernim moždanim udarom
(MU), uzimajući u obzir značajan broj prethodnih kliničkih studija
koje su većinom pokazale razlike u funkcionalnom ishodu između
bolesnika sa MU lateralizovanim u levoj ili desnoj hemisferi velikog
mozga [14-16].
BOLESNICI I METODE
Svi bolesnici u subakutnoj fazi prvog moždanog udara (MU)
lokalizovanog u desnoj, odnosno levoj hemisferi velikog mozga,
hospitalizovani tokom tri godine na odeljenju neurorehabilitacije
Klinike za rehabilitaciju «Dr M. Zotović», Beograd, uzeti su u
razmatranje za uključivanje u prospektivnu studiju otvorenog tipa.
Srednje vreme od početka bolesti do prijema u ovu ustanovu je
iznosilo 91.7 dana. Bolesnici su tokom akutne faze bolesti bili
hospitalizovani na odeljenjima neurologije više klinika, gde je na
osnovu istorije bolesti, kliničkog pregleda i neuroradioloških
nalaza na kompijuterizovanoj tomografiji ili nuklearnoj magnetnoj
rezonanci mozga postavljena dijagnoza akutnog MU. Po prijemu na
rehabilitaciju, kod svih bolesnika je izvršen neurološki pregled,
logopedsko i neuropsihološko testiranje. Stepen neurološkog deficita
je kvantitativno izražen skorom na skali za MU Nacionalnog Instituta
za zdravlje (National Institutes of Health Stroke Scale- NIHSS)
[17]. Na osnovu neuroradiološkog nalaza izvršena je dodatna
selekcija bolesnika diferenciranjem: lateralizacije lezije,
lokalizacije lezije (kortikalno/subkortikalno) i kategorije MU
(ishemije ili hemoragije).
Za uključivanje bolesnika u studiju, primenjeni su sledeći
kriterijumi: prvi hemisferni MU u subakutnoj fazi, oba pola, starost
20-80 godina, prisustvo hemiplegije/hemipareze, tj. unilateralnog
oštećenja motorne funkcije gornjeg i donjeg ekstremiteta, i da su
bolesnici desnoruki. Iz studije su isključeni bolesnici sa:
istorijom prethodnog MU, multifokalnim MU, istorijom prethodnog
psihijatrijskog oboljenja, težim kognitivnim oštećenjem i težim
poremećajem govora (afazija) koji onemogućava testiranje. Za
povlačenje iz studije su primenjeni kriterijumi: bilo koji vid
pogoršanja osnovnog oboljenja i bilo koji simptom ili somatsko
oboljenje koje može dovesti do ugrožavanja života ili na bilo koji
način ugroziti dobrobit bolesnika uključenog u studiju.
Svi bolesnici su rehabilitovani prema planu rehabilitacije
dizajniranom od strane istog fizijatra. Plan je započet unutar 24
sata od prijema bolesnika i sastojao se iz kineziterapije, radne
terapije i, ukoliko je postavljena indikacija, logopedskog tretmana.
Program rehabilitacije je sprovođen 5 dana u sedmici tokom 6-8
sedmica. Svi uključeni bolesnici su završili program. Parametri
funkcionalnog oporavka su procenjivani po završetku plana
rehabilitacije, u proseku 5,5 meseci po nastanku MU (opseg 3,5-6
meseci). Svaki bolesnik je bio upoznat sa ciljevima istraživanja i
dao je svoj pristanak.
Istraživanje je sprovedeno u skladu sa etičkim standardima Helsinške
deklaracije iz 1975.godine.
Instrumenti istraživanja
Klinička procena dominatnosti ruke je vršena kliničkim testom
(Kimurova i Vandervulfova, 1970.god.) koji se sastoji iz 8 pitanja
koja se odnose na upotrebnu lateralizovanost ruke. Ispitanici se
klasifikuju kao desnoruki ili levoruki, ukoliko jednom rukom rade
najmanje 6 od 8 radnji [18].
Testovi funkcionalnog oporavka
Kod svih bolesnika primenjena je baterija testova kojom se
procenjuje stepen motornog i funkcionalnog oporavka bolesnika posle
MU i prisustvo sekvela.
1. Procena motornog oštećenja ruke – Моtor Status Scale (MSS)
MSS skala za procenu motornog oštećenja gornjeg ekstremiteta [19]
bazirana je na pouzdanim temeljima Fugl-Majerova (Fugl-Meyer) skale.
Ovom skalom izdvajaju se pokreti ramena, lakta, podlaktice i šake.
MSS za rame/lakat/podlakticu (R/L) procenjuje i gradira 12 pokreta
ramena i 5 pokreta lakta, kao i mogućnost bolesnika da održi 5
položaja ramena i 1 položaj lakta. MSS za zglob ručja/šaku (R/Š)
procenjuje i gradira 3 pokreta zgloba ručja i 15 pokreta šake, kao i
3 funkcionalna zadatka izvršena šakom. MSS R/L koristi za gradaciju
pokreta skalu od 6 bodova, a za procenu održavanja položaja skalu od
2 boda, dok MSS R/Š koristi za gradaciju pokreta skalu od 3 boda.
Maksimalan skor za MSS je 82, za MSS R/L je 40, a za MSS R/Š je 42.
Veći skorovi ukazuju na manji stepen motornog oštećenja ruke.
2. Procena funkcionalnog oporavka ruke – Chedoke Arm and Hand
Acitivity Inventory (CAHAI)
CAHAI upitnik je dizajniran kao validan, relevantan i objektivan
test koji procenjuje funkcionalni oporavak paretične ruke i šake u
smislu nezavisnosti u vršenju aktivnosti dnevnog života (ADŽ) [20].
Korišćena je skraćena verzija CAHAI-7 od 7 zadataka, dok se prva
verzija CAHAI-13 sastoji od 13 zadataka. Skor se kreće od 7 do 49
poena, gde veći rezultat označava veći stepen nezavisnosti ruke i
šake u vršenju ADŽ.
3. Procena pokretljivosti bolesnika – Rivermead Mobility Index (RMI)
RMI test je dizajniran kao mera motorne onesposobljenosti, odnosno
pokretljivosti bolesnika [21]. Sastoji se od 15 zadataka, kojima se
procenjuju različite aktivnosti, od okretanja u krevetu, do hoda uz
stepenice. Svaki zadatak se boduje sa 0 ili 1 poen, a ukupan skor se
kreće od 0 do 15 poena. Veći skorovi ukazuju na bolju pokretljivost
bolesnika.
4. Procena nezavisnosti bolesnika u aktivnostima dnevnog života –
Barthel Index (BI)
Bartel Indeks (BI) je upitnik kojim se procenjuje stepen
nezavisnosti bolesnika sa neurološkim ili mišićno-skeletnim
oboljenjem u ADŽ [22]. Sastoji se od 10 zadataka, a vrednosti
pridodate svakom zadatku se baziraju na stepenu i vremenu fizičke
pomoći potrebne ukoliko bolesnik nije sposoban da izvrši određenu
aktivnost. Bodovanje se vrši sa 0, 5, 10 ili 15 bodova, a ukupan
skor se kreće od 0 do 100. Bolesnik koji ima maksimalan zbir od 100
bodova reguliše stolicu i mokrenje, sam se hrani, oblači, ustaje iz
kreveta ili kolica, kupa, hoda, penje i silazi niz stepenice,
odnosno nezavisan je u vršenju ADŽ.
Statitička obrada podataka
U analizi podataka su korišćene aritmetička sredina kao metoda
deskriptivne statistike i standardna devijacija kao mera
varijabiliteta. Takođe, u deskripciji podataka su korišćene
učestalosti pojedinih varijabli. Značajnost razlika između srednjih
vrednosti ispitivanih parametara dve grupe bolesnika ocenjivana je
pomoću Studentovog t-testa. Vrednost verovatnoće < 0.05 je smatrana
značajnom.
REZULTATI
Demografski podaci
U istraživanje je uključeno 80 desnorukih bolesnika u subakutnoj
fazi posle prvog hemisfernog MU. Prosečna starost bolesnika je bila
55.4 ± 10.6 godina (25-80 godina). Od ukupnog broja bolesnika 35
(44%) su bile žene, a 45 (56%) muškarci. Prema kategoriji moždanog
udara, 59 (74%) bolesnika je imalo cerebralnu ishemiju, a 21 (26%)
intracerebralnu hemoragiju.
Od ukupnog broja bolesnika, 40 (50%) bolesnika je imalo MU
lokalizovan u desnoj, odnosno u levoj velikomoždanoj hemisferi. U
okviru ovih grupa, po 19 bolesnika je imalo MU lokalizovan u
korteksu desne, odnosno leve hemisfere.
Razlike u funkcionalnom oporavku bolesnika u odnosu na
lateralizaciju lezije
Pre započinjanja rehabilitacije, stepen neurološkog deficita
(srednja vrednost NIHSS skora) je bio sličan kod bolesnika sa MU u
desnoj hemisferi (6.49 ± 2.15) i bolesnika sa MU u levoj hemisferi
(6.52 ± 2.24).
Po završetku rehabilitacije, između grupa bolesnika sa MU u levoj,
odnosno u desnoj velikomoždanoj hemisferi nije pokazana značajna
razlika u srednjim vrednostima testova kojim je procenjen motorni i
funkcionalni oporavak (Tabela 1).
Razlike u funkcionalnom oporavku bolesnika u odnosu na
lateralizaciju i lokalizaciju lezije
Posle dodatne selekcije bolesnika diferenciranjem lokalizacije
lezije (kortikalno ili subkortikalno), registrovan je visoko
značajno bolji motorni i funkcionalni oporavak ruke i veći stepen
nezavisnosti u aktivnostima dnevnog života, kao i značajno bolja
pokretljivost kod bolesnika sa lezijom u korteksu dominatne leve
hemisfere u odnosu na bolesnike sa lezijom u korteksu subdominatne
desne hemisfere (Tabela 2).
Tabela 1: Značajnost razlika u srednjim vrednostima ispitivanih
parametara između bolesnika sa lezijom u desnoj ili levoj
velikomoždanoj hemisferi
Parametar |
DH (n=40)
SV ± SD |
LH (n=40)
SV ± SD |
t
(DF =78) |
p |
MSS |
42.05 ± 25.62 |
39.35 ± 21.42 |
1.086 |
(p>0.05) |
MSS r/l |
22.00 ± 11.09 |
20.48 ± 10.25 |
1.696 |
(p>0.05) |
MSS r/š |
20.05 ± 10.97 |
18.88 ± 10.87 |
1.241 |
(p>0.05) |
CAHAI-7 |
28.60 ± 17.92 |
28.40 ± 15.95 |
0.217 |
(p>0.05) |
RMI |
11.28 ± 3.47 |
11.35 ± 3.10 |
0.185 |
(p>0.05) |
BI |
76.38 ± 22.45 |
77.38 ± 21.51 |
0.954 |
(p>0.05) |
DH = desna hemisfera, LH = leva hemisfera, SV = srednja vrednost, SD
= standardna devijacija, t = studentov kriterijum, NIHHS = National
Institutes of Health Stroke Scale score, MSS = Моtor Status Scale,
MSS r/l = Моtor Status Scale rame/lakat, MSS r/š = Моtor Status
Scale ručje/šaka, CAHAI-7 = Chedoke Arm and Hand Acitivity
Inventory, RMI = Rivermead Mobility Index, BI = Barthel Index.
Tabela 2: Značajnost razlika u srednjim vrednostima ispitivanih
parametara između bolesnika sa lezijom kortikalno desno ili
kortikalno levo
Parametar |
KD (n=19)
SV ± SD |
KL (n=19)
SV ± SD |
T
(DF =36) |
p |
MSS |
30.26 ± 22.54 |
44.58 ± 21.99 |
6.617 |
(p<0.01)* |
MSS r/l |
17.58 ± 12.66 |
23.53 ± 10.64 |
3.896 |
(p<0.01)* |
MSS r/š |
12.68 ± 11.49 |
21.05 ± 10.07 |
5.349 |
(p<0.01)* |
CAHAI-7 |
22.68 ± 16.91 |
31.16 ± 15.61 |
5.434 |
(p<0.01)* |
RMI |
10.68 ± 2.93 |
12.00 ± 2.69 |
2.070 |
(p<0.01)* |
BI |
70.26 ± 20.98 |
82.37± 19.10 |
7.130 |
(p<0.01)* |
KD = kortikalno desno, KL = kortikalno levo, SV = srednja vrednost,
SD = standardna devijacija, t = studentov kriterijum, MSS = Моtor
Status Scale, MSS r/l = Моtor Status Scale rame/lakat, MSS r/š =
Моtor Status Scale ručje/šaka, CAHAI-7 = Chedoke Arm and Hand
Acitivity Inventory, RMI = Rivermead Mobility Index, BI = Barthel
Index.
DISKUSIJA
Rezultati ove prospektivne studije nisu pokazali značajnu razliku u
motornom i funkcionalnom oporavku između bolesnika sa MU u
subdominatnoj desnoj hemisferi i bolesnika sa MU u dominatnoj levoj
hemisferi velikog mozga. Međutim, posle dodatne selekcije bolesnika
diferenciranjem lokalizacije lezije (kortikalno ili subkortikalno),
registrovan je značajno bolji oporavak bolesnika sa MU u korteksu
dominatne leve hemisfere u poređenju sa bolesnicima sa MU u korteksu
subdominatne desne hemisfere. Tačnije, kod bolesnika sa lezijom u
korteksu dominatne leve hemisfere je uočen visoko značajno bolji
motorni i funkcionalni oporavak ruke i veći stepen nezavisnosti u
aktivnostima dnevnog života, kao i značajno bolja pokretljivost.
Navedeni rezultati su u skladu sa rezultatima brojnih kliničkih
studija koji ukazuju na lošiji funkcionalni ishod kod bolesnika sa
moždanim udarom lokalizovanim u subdominatnoj desnoj hemisferi
(14-16, 23, 24). U studiji sprovedenoj na 536 bolesnika uočen je
lošiji funkcionalni oporavak kod bolesnika sa moždanim udarom u
desnoj hemisferi [23], dok je praćenje 93 bolesnika u hroničnoj fazi
moždanog udara ukazalo na veću snagu muskulature i manji stepen
spasticiteta kod bolesnika sa slabošću dominatne ruke [14]. U
prospektivnoj studiji na uzorku od 165 bolesnika sa akutnim
unilateralnim moždanim udarom lečenih intravenskom trombolizom,
registrovan je veći stepen neurološkog poboljšanja u prvih 24 sata
kod bolesnika sa lezijom u levoj hemisferi, što se smatra pozitivnim
pokazateljem rekanalizacije i prognostičkim faktorom dobrog
kliničkog ishoda posle 3 meseca [15]. Prema rezultatima studija
sprovedenih na 247, odnosno na 337 bolesnika sa moždanim udarom, kod
bolesnika sa ishemijom na teritoriji desne srednje moždane arterije
je registrovana slabija pokretljivost [16], odnosno veća stopa
smrtnosti [24].
Savremeni radovi o složenosti mehanizama kortikalne kontrole
dominatnosti ruke u značajnoj meri menjaju davno usvojen stav da se
u osnovi dominatnosti ruke nalazi njena češća upo-treba, tzv.
„efekat treninga“ [25]. Studije ističu značaj «plasticiteta» i
reorganizacije korteksa posle oštećenja kortikalnih i subkortikalnih
struktura uključenih u motorni sistem [26-29]. Iako u prvim
nedeljama posle moždanog udara pokreti paretičnom rukom vode ka
široj aktivaciji korteksa obe hemisfere, ipak se sa motornim
oporavkom ruke aktivacija korteksa normalizuje u pravcu aktivacije
primarnog somestetskog i motornog polja (SM1) oštećene hemisfere u
zavisnosti od stepena njegove očuvanosti [29]. Uočeno je da veći
stepen reorganizacije izvan oštećenog SM1 i veća aktivacija korteksa
neoštećene hemisfere ukazuju na manje efikasnu reorganizaciju kore i
lošiji funkcionalni oporavak [30].
Na postapoplektičnu reorganizaciju korteksa, između ostalog, utiče i
lateralizacija lezije. Pokreti dominatnom rukom kod zdravih
desnorukih ispitanika su udruženi sa aktivacijom levog SM1, dok su
pokreti nedominatnom rukom udruženi sa aktivacijom i desnog i levog
premotornog polja, što se dalje značajno povećava posle oštećenja
usled moždanog udara [31]. Tačnije, utvrđene razlike u kortikalnoj
reorganizaciji, u zavisnosti da li se radi o pokretu nedominatnom
ili dominatnom rukom, značajno se povećavaju posle oštećenja
korteksa moždanim udarom [27, 28]. Kod bolesnika sa hroničnim
moždanim udarom je primenom funkcionalne nuklearne magnetne
rezonance takođe registrovana razlika u aktivaciji korteksa u
zavisnosti od lateralizacije oštećenja. Kod bolesnika sa parezom
nedominatne ruke je primećen veći stepen aktivacije premotornog
polja neoštećene (ipsilateralne) hemisfere u poređenju sa
bolesnicima sa parezom dominatne ruke [32].
Savremeni radovi o asimetriji motornih funkcija istražuju i
postapoplektičnu inter-hemisferičnu inhibiciju. Korpus kalozum,
najveća komisura mozga, sadrži vlakna koja većinom potiču iz
ekscitatornih i glutamatnih neurona. Iako je ova kortiko-kortikalna
transmisija većinom ekscitatorna, čini se da je dominantan i
vremenski trajniji efekat inhibicija odgovarajućih regiona suprotne
hemisfere [12]. Kod zdravih ispitanika registrovana je asimetrija u
transkalozalnom prenosu informacija, odnosno, sekvencijalnu
aktivaciju dominatne hemisfere sledi aktivacija subdominatne
hemisfere, tzv. „kašnjenje“ nedominatne ruke (10-40 msek.) označeno
kao interhemisferično vreme prenosa [33]. Kod bolesnika sa moždanim
udarom se pri pokretima paretičnom rukom registruje inhibicija iz
korteksa neoštećene ka korteksu oštećene hemisfere, fenomen označen
kao «interhemisferična inhibicija/kompeticija» [34]. Pojedina
istraživanja ukazuju na asimetriju u transkalozalnoj inhibiciji,
odnosno na povećanu inhibiciju iz levog u desni M1 kod dešnjaka [11,
12].
Ova studija ima ograničenja, uzorak nije veliki, iako su neke od
prethodnih studija takođe urađene na sličnom broju bolesnika.
Takođe, u studiju smo uključili bolesnike sa prvim hemisfernim
moždanim udarom, bez težeg kognitivnog oštećenja i težeg poremećaja
govora koji onemogućava testiranje. Evaluirali smo motorni i
funkcionalni oporavak, ali ne i senzibilitet i afekt. Zbog navedenih
razloga, rezultati ove studije se ne mogu generalizovati na celu
populaciju bolesnika koji su preživeli moždani udar. Ipak, rezultati
ove studije koji ukazuju na različitost funkcionalnog oporavka
bolesnika sa specifičnom lateralizacijom i lokalizacijom lezije su u
skladu sa savremenim istraživanjima mehanizama cerebralne asimetrije
i specifičnosti postapoplektične reorganizacije korteksa dominatne i
subdominatne hemisfere.
LITERATURA
- Wisniewski AB. „Sexually-dimorphic patterns of cortical
asymmetry, and the role of sex steroid hormones in determining
cortical patterns of localization„. Psychoneuroendocrinology
1998; 23: 519-47.
- Drača S. „Gender-Specific Functional Cerebral Asymmetries
and Unilateral Cerebral Lesion Sequelae”. Rev Neurosci 2010; 21:
421-5.
- Broca P. „Sur le siege de la faculte du langage articule”.
Bull Soc Anthropol 1865; 6: 377-93.
- Hughlin Jackson J. „Case of large cerebral tumor without
optic neuritis and with left hemiplegia and imperception”. Roy
Ophtalm Hosp Rep 1876; 8: 434-44. (Reprinted in 1932 in Selected
writings, Vol 2: 146-252, London, Taylor).
- Kleist K. „Kriegsverleutzungen des Gehirns in ihrer
Bedeutung fur die Hirnlokalisation und Hirnpathologie”. In: O
von Schjerning, ed. Handbuch der aerztlichen Erfahrung im
Weltkriege 1914/1918, Bd. IV, Geistes- und Nervenkrankheiten.
Leipzig: Barth; 1923.
- Sun T, Walsh CA. „Molecular approaches to brain asymmetry
and handedness”. Nature Rev 2006; 7: 655-62.
- Corballis MC. „From mouth to hand: gesture, speech and the
evolution of right-handedness”. Behav Brain Sci 2003; 26:
199-208.
8. Corballis MC. „The genetics and evolution of handedness”.
Physiol Rev 1997; 104: 714-27.
9. Priori A, Oliviero A, Donati E, Callea L, Bertolasi L,
Rothwell JC. „Human hendedness and asymmetry of the motor
cortical silent period”. Exp Brain Res 1999; 128: 390-6.
10. Hayashi MJ, Saito DN, Aramaki Y, Asai T, Fujibayashi Y,
Sadato N. „Hemispheric asymmetry of frequency-dependent
supression in the ipsilateral primary motor cortex during finger
movement: A functional magnetic resonance imaging study”.
Cerebral Cortex 2008; 18: 2932-40.
11. Ziemann U, Hallett M. „Hemispheric asymmetry of ipsilateral
motor cortex activation during unimanual motor tasks: further
evidence for motor dominance”. Clin Neurophysiol 2001; 112:
107-13.
12. Ghacibeh GA, Mirpuri R, Drago V, Jeong Y, Heilman KM, Triggs
WJ. „Ipsilateral motor activation during unimanual and bimanual
motor tasks”. Clin Neurophysiol 2006; 7: 7.
13. Drača S. „Gender and stroke lateralization: factors of
functional recovery after the first-ever unilateral stroke?”
Neurorehabilitation 2012; 30: 247-54.
14. Harris JE, Eng JJ. „Individuals with the dominant hand
affected following stroke demonstrate less impairment than those
with the nondominant hand affected”. Neuroreh Neur Repair 2006;
20: 380-9.
15. Di Legge S, Saposnik G, Nilanont Y, Hachinski V. „Neglecting
the difference. Does right or left matter in stroke outcome
after thrombolysis?” Stroke 2006; 37: 2066-9.
16. Goto A, Okuda S, Ito S, Matsuoka Y, Ito E, Takahashi A, et
al. „Locomotion outcome in hemiplegic patients with middle
cerebral artery infarction: the difference between right- and
left-sided lesions”. J Stroke Cerebrovasc Dis 2009; 18: 60-7.
17. Adams HP Jr, del Zoppo G, Alberts MJ, Bhatt DL, Brass L,
Furlan A, et al. „Guidelines for the Early Management of Adults
With Ischemic Stroke: A Guideline From the American Heart
Association/ American Stroke Association Stroke Council,
Clinical Cardiology Council, Cardiovascular Radiology and
Intervention Council, and the Atherosclerotic Peripheral
Vascular Disease and Quality of Care Outcomes in Research
Interdisciplinary Working Groups: The American Academy of
Neurology affirms the value of this guideline as an educational
tool for neurologists”. Stroke 2007; 38: 1655-711.
18. Pavlović D. Dijagnostički testovi u neuropsihologiji,
Grafos, Beograd, 2003.
19. Ferraro M, Demaio JH, Krol J, Trudell C, Rannekleiv K,
Edelstein L, et al. „Assesing the motor status score: a scale
for the evaluation of upper limb motor outcomes in patients
after stroke”. Neuroreh Neur Repair 2002; 16: 283-9.
20. Barreca S, Gowland C, Stratford P, Huijbregts M, Griffiths
J, Torresin W, et al. „Development of the Chedoke Arm and Hand
Activity Inventory: Theoretical Constructs, Item Generation, and
Selection”. Topics in Stroke Rehabilitation 2004; 11: 31-42.
21. Collen, FM, Wade DT, Robb FC, Bradshaw CM. „The Rivermead
Mobility Index: a further development of the Rivermead Motor
Assessment”. Int Dis Studies 1991; 13: 50-4.
22. Маhoney FI, Barthel DW. „Functional evaluation: The Barthel
Index”. Maryland State Medical Journal 1965; 14: 56-61.
23. Ween JE, Alexander MP, D'Esposito MD, Roberts M. „Factors
predictive of stroke outcome in a rehabilitation setting”.
Neurology 1996; 47: 388-92.
24. Aszalos Z, Barsi P, Vitrai J, Nagy Z. „Lateralization as a
factor in the prognosis of middle cerebral artery territorial
infarct”. Eur Neurol 2002; 48: 141-145.
25. Jones TA, Allred RP, Adkins D, Hsu JE, O'Bryant A, Maldonado
MA. „Remodeling the brain with behavioral experience after
stroke”. Stroke 2009; 40: S136-S138.
26. Drača S. „Postapoplektična reorganizacija motorne kore”.
Medicinski časopis 2012; 46(2): 95-99.
27. Muellbacher W, Facchini S, Boroojerdi B, Hallett M. „Changes
in motor cortex excitability during ipsilateral hand muscle
activation in humans”. Clin Neurophysiol 2000; 111: 344-9.
28. Ward NS, Cohen LG. „Mechanisms underlying recovery of motor
function after stroke”. Arch Neurol 2004; 61: 1844–8.
29. Ward N. „Assessment of cortical reorganisation for hand
function after stroke”. J Physiol; 2011; 589: 5625-32.
30. Strens LH, Fogelson N, Shanahan P. „The ipsilateral human
motor cortex can functionally compensate for acute contralateral
motor cortex dysfunction”. Curr Biol 2003; 13: 1201–5.
31. Kato H, Izumiyama M, Koizumi H, Takahashi A, Itoyama Y.
„Near-Infrared spectroscopic topography as a tool to monitor
reorganization after hemiparetic stroke: a comparison with
functional MRI”. Stroke 2002; 33: 2032–6.
32. Zemke AC, Heagerty PJ, Lee C, Cramer SC. „Motor cortex
organization after stroke is related to side of stroke and level
of recovery”. Stroke 2003; 34: e23-e28.
33. Derakhshan I. „Why nondominant hand movements cause
bilateral cortical activation in emission imaging”. Stroke 2003;
34: 3.
34. Murase N, Duque J, Mazzocchio R, Cohen LG. „Influence of
interhemispheric interactions on motor function in chronic
stroke”. Ann Neurol 2004; 55: 400–9.
|
|
|
|