Stavovi o higijensko-dijetetskom režimu i navike trudnica u Zaječaru
Attitudes to hygienic-dietary regime and habits of pregnant women in Zajecar
Dragiša Mitić (1), Žaklina Savić Mitić (2), Vera Najdanović Mandić (3), Aleksandar Aleksić (4)

(1) ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVLJE „TIMOK” ZAJEČAR / PUBLIC HEALTH INSTITUTE “TIMOK” ZAJEČAR, (2) ZDRAVSTVENI CENTAR ZAJEČAR, GINEKOLOŠKO AKUŠERSKA SLUŽBA / HEALTH CENTER ZAJEČAR, GYNECOLOGY AND OBSTETRICS SERVICE, (3) ZDRAVSTVENI CENTAR ZAJEČAR, DISPANZER ZA ŽENE / HEALTH CENTER ZAJEČAR, DISPENSARY FOR WOMEN, (4) ZDRAVSTVENI CENTAR ZAJEČAR, SLUŽBA ZA INTERNU MEDICINU SA NEFROLOGIJOM / HEALTH CENTER ZAJEČAR, DEPARTMENT OF INTERNAL MEDICINE AND NEPHROLOGY

Summary: The objective of this study was to examine the attitudes on the hygienic-dietetic regime and habits of pregnant women in Zajecar. Materials and methods: The study was conducted at the Clinic for Women Health Care Centre Zajecar in the period 1st February to 28th February 2015. Pregnant women, who had a regular check-up at the Counselling Centre for Pregnant Women, were surveyed. An unstandardised questionnaire was used in the study. Results: The survey covered 50 pregnant women, of 29.6 ± 5.7 mean age. Before pregnancy, the average body weight of pregnant woman was 62.5 ± 12.6 kg, and body mass index (BMI) was 23.1 ± 4.1 kg/m². Most pregnant women thought that they did not need to "eat for two persons during pregnancy" (82% vs. 18%) and significantly more university educated than secondary-school educated pregnant women (χ2 = 5.654, p <0.05), but there were no statistically significant differences among primiparas and multiparous (p> 0.05). Most pregnant women considered optimal addition of 11-15 kg during pregnancy (52%), with no statistically significant differences between primiparous and multiparous (χ2 = 0.911, p> 0.05) and between university and secondary-school educated pregnant women (χ2 = 1.266, p>0.05).More pregnant women had three meals a day rather than three main meals and two snacks (54% vs. 32%). There were no statistically significant differences between primiparous and multiparous with three main meals and two snacks (χ2=1.823, p>0.05), nor between university and secondary-school educated pregnant women (χ2=3.803, p>0.05). Before pregnancy there had been more smokers (78% vs.22%), but during pregnancy there were more non-smokers (80% vs.20%). 86% of pregnant women did not consume alcohol, 10% consumed it occasionally and 4% regularly. Most pregnant women drank 1-2 cups of coffee a day (64%), 3 and more cups (18%), and 18% of pregnant women did not drink coffee. 26 (52%) pregnant women had daily physical activity, 12 (24%) pregnant women had it 2-3 times per week, 9 (18%) pregnant women once a week and 3 (6%) women were physically inactive. The dominant type of physical activity was walking in 90% of pregnant women, yoga in 4% of pregnant women, pilates in 2% of pregnant women. Conclusion: Hygienic- dietary regime and habits of pregnancy in Zajecar are not satisfactory as compared to the current recommendations, so there is a need for education on the recommended diet and behaviour during pregnancy and a need for greater motivation to apply of this knowledge.
Keywords: nutrition, pregnancy, physical activity, attitudes

UVOD

Pravilna ishrana tokom trudnoće treba da obezbedi odgovarajući rast i razvoj ploda, da očuva homeostazu nutritivnih elemenata i omogući uspostavljanje i razvoj laktacije [1]. Ishrana i fizička aktivnost pre i tokom trudnoće imaju kratkoročne i dugoročne efekte na zdravlje majke i ploda [2]. Faktori koje vode zdravoj trudnoći uključuju optimalnu telesnu masu pre trudnoće, odgovarajuće povećanje telesne mase i fizičku aktivnost u trudnoći, upotrebu raznovrsnih namirnica i odgovarajućih vitamina i minerala, kako iz hrane, tako i u vidu suplemenata, izbegavanje alkohola i drugih štetnih namirnica i pravilno rukovanje namirnicama [3].
Redovna fizička aktivnost u trudnoći donosi mnoge zdravstvene benefite, uključujući regulaciju telesne mase, povećanje fizičke spremnosti, psihološko blagostanje i smanjenje rizika od hroničnih bolesti [4]. Osnova perinatalne brige podrazumeva učenje trudnica zdravim navikama što je povezano sa brigom o njihovom zdravlju i zdravom životnom stilu [5].
 

CILJ RADA

Cilj rada je bio da se ispitaju stavovi o higijensko-dijetetskom režimu i higijensko-dijetetske navike trudnica u Zaječaru.
 

MATERIJAL I METOD

Istraživanje je sprovedeno u Dispanzeru za žene Zdravstvenog centra Zaječar u periodu od 01. 02. do 28. 02. 2015. godine. Anketirane su trudnice koje su se javljale na redovan pregled u Savetovalištu za trudnice, a birane su slučajnim uzorkom, nevezano za starost trudnoće. Anketiranje je sprovedeno nakon saglasnosti svake trudnice. Ispitanice su same popunjavale upitnik. Anketirano je ukupno 50 trudnica.
U istraživanju je korišćen nestandardizovan upitnik. Bilo je 16 pitanja. Od tog broja, 5 pitanja su bila otvorenog tipa i odnosila su se na godine života trudnice, starost trudnoće, telesnu masa pre trudnoće, visinu trudnice i mišljenje o broju kilograma koji treba dodati u trudnoći. Ostala pitanja bila su zatvorenog tipa. Stepen obrazovanja je gradiran kao: osnovna, srednja, viša škola i fakultet. Pitanja o paritetu (prvorotka/višerotka), pušenju pre i tokom trudnoće, konzumiranju alkohola u trudnoći, „jesti za dvoje u trudnoći” i preskakanju obroka, formulisana su kao da/ne pitanja. Odgovore na pitanje o konzumiranju kafe gradirali smo u tri grupe (ne pije, pije 1–2 šoljice dnevno, pije više od 3 šoljice dnevno), a o broju obroka u toku dana u 4 grupe (manje od 2, 3 glavna obroka, 3 glavna obroka i 2 užine i više od 5 obroka). Po učestalosti fizičke aktivnosti trudnice su grupisane u 4 grupe: svakodnevno fizički aktivne, 2–3 puta nedeljno, jedanput nedeljno i neaktivne, a kao vrstu fizičke aktivnosti koju upražnjavaju ponuđeni odgovori su bili: šetnja, plivanje, joga, pilates i nešto drugo.
Statistička analiza je vršena primenom odgovarajućeg statističkog softvera za obradu podataka. Korišćena je deskriptivna i analitička statistička obrada. Statistička značajnost razlika u frekvenciji obeležja testirana je Hi kvadrat testom, Fišerovim testom tačne verovatnoće, t-testom za dva nezavisna uzorka i Kruskal-Wallisovim H testom. Za granicu statističke značajnosti postavljena je vrednost p<0,05.
 

REZULTATI

Prosečna starost trudnica bila je 29,6±5,7 godina, a prosečna starost trudnoće bila je 5,8±2,3 meseca. U prvoj trudnoći (prvorotke) bile su 23 pacijentkinje (46%), a kod 27 (54%) se radilo o drugoj ili nekoj od narednih trudnoća (višerotke). Prosečna starost prvorotki iznosila je 28,6±5,3 godine, a višerotki 30,5±6,1 godina, što nije statistički značajna razlika (t=1,180, p>0,05). Struktura trudnica po obrazovanju i starosti je prikazana u tabeli 1. Ne postoji statistički značajna razlika u srednjim vrednostima godina života trudnica za različiti nivo obrazovanja (p>0,05).
Pre trudnoće prosečna telesna masa ispitivanih trudnica bila je 62,5±12,6kg, a body mass index (BMI) 23,1±4,1kg/m². Stepen uhranjenosti trudnica pre trudnoće prikazan je u tabeli 2.

Tabela 1. Broj trudnica i prosečna starost zavisno od obrazovanja.
Table 1. The number of pregnant women and average age depending on education.

Tabela 2. Stepen uhranjenosti trudnica pre trudnoće.
Table 2. The level of nutrition of pregnant women before pregnancy

Među ispitanim trudnicama njih 41 (82%) smatra da ne treba „jesti za dvoje u trudnoći”, dok 9 (18%) smatra da treba „jesti za dvoje” tokom trudnoće. Nema statistički značajne razlike među prvorotkama i višerotkama u mišljenju da u trudnoći treba „jesti za dvoje” ( p>0,05). Odgovor da treba „jesti za dvoje” dalo je 27,3% trudnica sa srednjoškolskim obrazovanjem, dok nijedna trudnica sa visokim obrazovanjem nije dala potvrdan odgovor, što je statistički značajna razlika (χ2=5,654, p<0,05).
Najveći broj trudnica, njih 26 (52%) smatra da je optimalno da se u trudnoći doda 11–15kg, 21 (42%) trudnica smatra da je optimalno dodati preko 15kg, a 3 (6%) trudnice smatraju da je optimalno dodati ispod 10kg. Proporcija odgovora da u trudnoći treba dodati više od 10kg kod prvorotki iznosi 65,2%, a kod višerotki 51,9%, što ne predstavlja statistički značajnu razliku (χ2=0,911, p>0,05). Visokoobrazovane trudnice, u 52,9% slučajeva smatraju da treba dodati manje od 10kg u trudnoći, a srednjeobrazovane u 36,4% slučajeva, što nije statistički značajno (χ2=1,266, p>0,05).
Najveći broj trudnica, 27 (54%) ima tri standardna obroka dnevno, 16 (32%) ima pored tri glavna obroka i dve užine, 4 (8%) trudnice imaju više od 5 obroka dnevno, a 3 (6%) trudnice imaju samo dva obroka dnevno. Pri tome 37% višerotki i 26,1% prvorotki ima tri glavna obroka i dve užine, pri čemu nema statistički značajne razlike među njima (χ2=1,823, p>0,05). Tri i manje obroka u toku dana ima 69,7% trudnica srednjeg obrazovanja, a 41,2% trudnica visokog obrazovanja. Ova razlika u broju obroka među njima nije statistički značajna (χ2=3,803, p>0,05). Veći broj trudnica ne preskače obroke u toku dana, 38 (76%), a 12 (24%) trudnica se izjasnilo da preskače obroke.
Od ispitanih trudnica, 39 (78%) su bile pušači pre trudnoće, 11 (22%) su bile nepušači, ali u trudnoći puši 10 (20%), a ostalih 40 (80%) ne puši u trudnoći. Alkohol u trudnoći ne piju 43 trudnice(86%), 5 (10%) pije ponekad, a samo 2 (4%) su se izjasnile da piju alkohol u trudnoći. Kafu konzumiraju 32 (64%) trudnice u količini 1–2 šoljice dnevno, 9 (18%) trudnica u količini 3 i više šoljica, a 9 (18%) ne pije kafu u trudnoći.
Među našim trudnicama svakodnevnu fizičku aktivnost ima 26 (52%) trudnica, 2–3 puta nedeljno 12 (24%) trudnica, jednom nedeljno 9 (18%) trudnica i fizički su neaktivne 3 (6%) trudnice. Dominantna vrsta fizičke aktivnosti je šetnja, kod 45 (90%) trudnica, zatim joga, kod 2 (4%) trudnice, pilates kod 1 (2%), a nešto drugo kod 2 (4%) trudnice.
 

DISKUSIJA

Rutinska briga o ženama u reproduktivnom periodu bi trebalo da obuhvati medicinsku brigu i savetovanje o zdravim navikama[6]. Trebalo bi pokrenuti inicijativu i kampanje sa ciljem propagiranja i promocije zdravog načina života, uključujući i nutritivne navike [5].
Preporuke u vezi sa ishranom i fizičkom aktivnošću je optimalno dati pre trudnoće ili u prvom trimestru i graviditet započeti sa težinom u granicama normalnih vrednosti [1]. Loš ishod trudnoće je mnogo češći kod žena koje započinju trudnoću kao pothranjene ili kao gojazne, u poređenju sa ženama koje imaju normalnu telesnu masu pre trudnoće (BMI=18,5–24,9kg/m2) [6]. S obzirom na tu činjenicu, kod 32% naših ispitanica, koje ne spadaju u grupu normalno uhranjenih, postoji potreba za edukacijom o značaju i načinu postizanja idealne telesne mase pre planirane trudnoće.
Prema preporukama Američkog instituta za medicinu (IOM), normalno uhranjene žene pre trudnoće bi trebalo da dodaju od 11,5–16kg tokom trudnoće [1, 4, 7], a prema nemačkim preporukama 10–16kg [2]. Trudnice u našem istraživanju, nezavisno od pariteta i stepena obrazovanja, nemaju zadovoljavajuće znanje o tome koliko kilograma treba dodati u trudnoći. Pri tome su neočekivano visokoobrazovane trudnice potcenile tu optimalnu vrednost, što nam ukazuje da edukativne mere treba usmeriti na sve trudnice nezavisno od pariteta i stepena obrazovanja. Naši rezultati su u skladu sa rezultatima Shuba i saradnika [8], kao i Downsa i saradnika, koji navode da 42% žena ne zna koja je preporučena masa koju treba dodati tokom trudnoće [9].
Trudnice u našem istraživanju u zadovoljavajućem broju znaju da ne treba „jesti za dvoje” u trudnoći, pri čemu su očekivano visokoobrazovane trudnice pokazale bolje znanje. To govori u prilog činjenici da tradicionalno mišljenje da treba „jesti za dvoje” u trudnoći edukacijom može biti iskorenjeno. Time bi se stvorila mogućnost za poznavanje i ostvarivanje optimalnog energetskog unosa tokom trudnoće, koji iznosi, prema preporukama Svetske zdravstvene organizacije, 1940kcal/dan, a prema američkim preporukama do 2200kcal/dan [1, 6].
Prekomerno dodavanje u masi tokom trudnoće dovodi do komplikacija kao što su preeklampsija, gestacijski dijabetes, postpartalno zadržavanje viška kilograma i kasnijeg razvoja gojaznosti. Takođe se javljaju i negativni efekti na novorođenče: povećan rizik od makrozomije, ubrzano dodavanje u masi u odojačkom periodu, razvoj gojaznosti i dijabetesa u detinjstvu i kasnije u životu [9].
U trudnoći je preporučeno imati tri glavna obroka (doručak, ručak i večera) i dve užine u toku dana [10], što je slučaj kod samo 32% naših trudnica. Prema preporukama Američkog instituta medicine, žene bi u trudnoći trebalo da jedu male do srednje velike obroke u pravilnim intervalima i hranljive užine sa ciljem da zadovolje povećane potrebe u trudnoći [11]. Broj i raspored obroka u toku dana je značajan, jer prolongirani periodi bez hrane (preskakanje obroka ili užine) mogu da izazovu hipoglikemiju koja sitmuliše kaskadu neuroendokrinih događaja koji mogu da oštete zdravlje fetusa [12, 13]. Žene koje imaju manji broj obroka od optimalnog imaju blago povećan rizik za prevremeni porođaj i prevremenu rupturu plodovih ovojaka [13].
Prema istraživanju Munda i saradnika, 45% žena je spremno da prestane da puši u trudnoći, što je u skladu sa našim rezultatima, jer 78% ispitanih trudnica je pušilo pre trudnoće, a svega 20% je nastavilo da puši u trudnoći [14]. Pušenje u trudnoći povećava rizik za spontani pobačaj, mrtvorođenost, intrauterini zastoj rasta i fetalne srčane mane. Ono utiče na pojavu bolesti bubrega, hipertenzije, poremećaje respiratorne funkcije kasnije u odraslom dobu, poremećaj linearnog rasta u detinjstvu, sa rizikom od gojaznosti i smanjenjem generalnog rasuđivanja, vizuelno-motorne integracije, verbalne kompetencije i jezičkog razumevanja [14].
Najbezbednije je ne konzumirati alkohol u trudnoći [2], što je slučaj kod 86% naših trudnica. Prekomernim unosom alkohola u trudnoći smatra se >80g/dan što može dovesti do oštećenja ploda sa pojavom alkoholnog fetalnog sindroma [15], odnosno zastoja u rastu, oštećenja tkiva i nervnih ćelija koja smanjuju razvoj dečje inteligencije i štetnog efekat na kasnije ponašanje dece (hiperaktivnost, impulsivnost, poremećaj mentalnog i socijalnog razvoja) [2]. Po istraživanju Lundsberga i saradnika, konzumacija male do umerene količine alkohola u trudnoći nije povezana sa povećanjem rizika od male porođajne mase, prevremenog porođaja, niti intrauterinog zastoja u rastu [16].
Dnevni unos kofeina trebalo bi da bude do 200mg/dan što odgovara za 2 šoljice kafe [1, 6], što je slučaj kod 82% naših trudnica. Unos kofeina >300mg/dan u trudnoći može biti povezan sa manjom porođajnom masom novorođenčeta, od oko 100–200g, sa small for gestational age ili niskom porođajnom masom (2500g) i spontanim pobačajima [17].
U odsustvu opstetričkih komplikacija ili bolesti majke u trudnoći, preporučeno je imati oko 30 ili više minuta umerene fizičke aktivnosti skoro svakog dana, ako ne i svakog dana [4, 18], što odgovara brzom hodu 3–4km/h [19]. Na našem uzorku samo 52% trudnica ima svakodnevnu fizičku aktivnost, pa postoji potreba za savetovanjem vezano za učestalost, intenzitet i vrstu preporučene fizičke aktivnosti u trudnoći. Dominantna vrsta fizičke aktivnosti je šetnja, kod naših trudnica (90%), što je razuman izbor u trudnoći. S druge strane, aerobno vežbanje u trudnoći može da se sastoji od bilo koje aktivnosti kod koje su uključene velike mišićne grupe, na primer šetnja, trčanje, aerobni ples, plivanje, vožnja bicikla [19]. U trudnoći su nepoželjne aktivnosti kod kojih postoji povećan rizik pada i trauma abdomena [19].
 

ZAKLJUČAK

Higijensko-dijetetske navike ispitivanih trudnica u Zaječaru nisu na zadovoljavajućem nivou u odnosu na aktuelne preporuke, te postoji potreba za edukacijom o preporučenoj ishrani i ponašanju tokom trudnoće, kao i potreba za većom motivacijom radi primene tih znanja.
 

LITERATURA

1. Plećaš D. Ishrana u trudnoći. U: Radunović N, urednik. Humana reprodukcija. Beograd: Medicinski fakultet 2013; 664–670.
2. Koletzko B, Bauer C. P, Bung P, Cremer M, Flothkoetter M, Hellmers et all. German National Consensus Recommendations of Nutrition and Lifestyle in Pregnancy by the “Healthy Start-Young family Network”. Ann Nutr Metab 2013; 63: 311–322.
3. Practice Paper of the Academy of Nutrition and Dietetics Abstract: Nutrition and Lifestyle for a Healthy Pregnancy Outcome. J Acad Nutr Diet. 2014; 114: 1447.
4. Kaiser l, Allen L. H. Position of the American Dietetic Association: Nutrition and lifestyle for a healthy pregnancy outcome. J Am Diet Assoc. 2008; 108: 553–561.
5. Krzepota J. Putek-Szelag E. Nutritional habits in the light of general health behaviours of pregnant women. Ann Agric Environ Med. 2014; 21 (2): 425–428.
6. Plećaš D, Plešinac S, Kontić Vučinić O. Nutrition in Pregnancy : Basic Principales and Recommendations. Spr Arh Celok Lek. 2014; 142 (1–2): 125–130.
7. Rasmussen KM, Yaktine AL, editors. Weight gain during pregnancy: reexamining the guidelines. Washington: Nacional Academies Press; 2009 [cited 2015 april 1]. Available from: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK32813/
8. Shub A, Huning EY, Campbell KJ, McCarthy EA. Pregnant women’s knowledge of weight, weight gain, complications of obesity and weight management strategies in pregnancy. BMC Res Notes [serial on the Internet]. 2013 Jul [cited 2015 Apr 1]; 278 (6): [about 6 p.]. Available from: http://www.biomedcentral.com/content/pdf/1756-0500-6-278.pdf
9. Downs DS, Savage JS, Rauff EL. Falling Short of Guidelines? Nutrition and weight gain knowledge in pregnancy. J Womens Health Care [serial on the Internet]. 2014 Avg [cited 2015 Apr 1]; 184 (3): [about 14 p.]. Available from: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4293543/
10. Ministarstvo zdravlja republike Srbije. Smernice za unapređenje ishrane trudnica i porodilja u stacionarnim zdravstvenim ustanovama. Availble from: http://www.zdravlje.gov.rs/downloads/2014/Avgust/
    Avgustt2014SmerniceZaIshranuTrudnicaIPorodiljaUZdravstvenimUstanovama.pdf
11. Institut of medicine. Nutrition during pregnancy: Part I. Weight gain, Part II: Nutrient Supplemeents, 1990. Avaliable from: http://www.nap.edu/openbook.php?record_id=1451
12.  Knopp RH. Hormon-mediated changes in nutrient metabolism in pregnancy: a physiological basis for normal fetal development. Ann N Y Acad Sci 1997; 8177: 251–71.
13. Siega-Riz AM, Herrmann TS, Savitz DA, Thorp JM.Frequency of eating during pregnancy and its effect on preterm delivery. Am J Epidemiol 2001; 153 (7): 647–652.
14. Mund M, Louwen F, Klinge Ihoefer D, Gerber A. Smoking and pregnancy-a review on the first major environmental risk factor of the unborn. Int. J. Environ. Res. Public Health 2013; 10 (12): 6485–6499.
15. Plećaš D. Ishrana u trudnoći i laktaciji. Beograd: Unicef; 2001; 36, 42.
16. Lundsberg LS, Iiiuzzi JL, Belanger K, Triche EW, Bracken MB. Low-to-Moderate Prenatal Alcohol Consumption and the Risk of Selected Birth Outcomes: a Prospective Cohort Study. Annals of Epidemiology 2015; 25 (1): 46–54.
17. Bech BH, Obel C, Henriksen TB, Olsen J. Effect of reducing caffeine intake on birth weight and length of gestation: randomised controlled trial. BMJ [serial on the Internet]. 2007 Jan [cited 2015 Apr 1]; 334 [about 6 p.]. Available from: http://www.bmj.com/content/bmj/334/7590/409.full.pdf
18. ACOG. Committee Opinion No 267. Exercise During Pregnancy and the Postpartum Period. 2002, January, Reaffirmed 2009. Avaliable from: http://www.acog.org/Resources-And-Publications/Committee-Opinions/Committee-on-Obstetric-Practice/Exercise-During-Pregnancy-and-the-Postpartum-Period
19. Artal R, O’Toole M. Guidelines of the American College of Obstetricians and Gynecologists for exercise during pregnancy and the postpartum perod. Br J Sports Med 2003; 37: 6–12.