ISSN 0350-2899. - Vol. 40, br. 2 (2015), str. 83-86.

Prikaz tihovanja na freskama nemanjićkih manastira
Reviews of healing the frescoes of the Nemanjic’s monasteries

Filip Mihajlović, Đorđe Bulatović, Janko Petrović, Filip Martinović, Dušan Đurić
Fakultet medicinskih nauka, Univerzitet u Kragujevcu
 

UVOD

U „Zidanju Ravanice” knjeginja Milica govori knezu Lazaru:
„Što bijahu Nemanjići stari,
carovaše, pa i preminuše,
ne trpaše na gomile blago,
no gradiše s njime zadužbine,
Sagradiše mloge mnastire;
Sagradiše Visoke Dečane,
baš Dečane više Đakovice.” [1]

Istorija razvoja medicinske nauke danas se može pratiti, uprkos brojnim razaranjima tokom vekova, kroz raznovrsna pisana dela srpskog srednjeg veka, kroz slikarstvo, kroz narodna predanja, umotvorine, poslovice, izreke, kroz arhaična verovanja, koja, sačuvana kroz vekove, svedoče o tadašnjim trendovima. O mnogim bolestima u prošlosti mogu se naći podaci u starim spisima, ali su posebno ilustrativni oni na srednjovekovnim freskama srpskih manastira i crkava, iz kojih se može protumačiti poimanje oboljenja, manifestacija kliničke slike i tretman obolelog. [2]
Medicina u srednjovekovnoj Srbiji se bazirala na naučnim izvorima, dok je državna politika i crkva sankcionisala, nekada čak i represivnim metodama, upotrebu magijskih rituala i vradžbina. Tako se u članu 20. i 109. Dušanovog zakonika vrlo decidirano naglašava da se predviđaju stroge kazne protiv onih koji se bave vradžbinama (Car Dušan Silni, 1331–1354). Srpska srednjovekovna medicina objedinjavala je iskustvo najrazvijenijih medicinskih škola toga doba i karakteriše se psihoterapijskim sugestivnim delovanjem, obogaćenim bogatim empirijskim iskustvom. Sveti Sava, osnivač prvih srpskih bolnica, pisac naših najstarijih medicinskih spisa i borac protiv nadrilekarstva, bavi se ulogom države na očuvanju i unapređivanju zdravlja svoga naroda. Naime, prvi srpski lekari su tzv. lekari-empirici koji su posedovali iskustvo u lečenju različitih bolesti. [3]
Stefan Uroš III Nemanjić, sin kralja Milutina, podigao je bolnicu u manastiru Dečani kod Peći, 1327–1355. godine. Grigorije Camblak je u delu „Žitije Stefana Dečanskog” dao detaljan opis ove bolnice: „Zato i načini drugi manastir, tri stadija daleko od ove velike obitelji, sa ćelijama jednom do druge, dobro sastavljen hram koji leži na istočnoj strani u podgorju toga mesta... i podiže bolnice za bolesne monahe, za strance i raslabljene”.[5]
Na freskama u manastiru Visoki Dečani postoje brojne ilustracije raznorodnih tretmana, tadašnjom medicinom prepoznatih oboljenja, kao i portreti svetaca, nesebičnih i moćnih iscelitelja. Tako su na freskama manastira Dečani prikazana isceljenja mesečara, paralizovanih, te agitiranih psihotičnih bolesnika sa jasno oslikanim patnjama, koji su tražili lek u prihvatanju i podršci, a često ga nalazili u moći sugestije. Sugestija je radnja kojom se nekoj osobi nameće izvesna misao, ali tako da tu misao dotična osoba ne podvrgava normalnoj kritici. Veliki uticaj duhovnih činilaca, a posebno sugestije, još uvek je isuviše malo poznat, te se nikad ne može dovoljno istaći tesna veza koja postoji između psihe i some. Sugestija, odnosno autosugestija, predstavlja snagu koja u svome dejstvu često prevazilazi sva naša očekivanja. Samo, ne treba prevideti da ta snaga može biti uperena kako u pozitivnom, tako i u negativnom smislu. [4]
Sugestija, kao vid psihoterapije, u to vreme je bila odomaćena kao tihovanje, tj. duhovni metod sugestivnog delovanja široko korišćen u narodu, i bila je vezana za kult svetitelja, iscelitelja kakvi su bili Sveti Kozma i Damjan, koji se u našoj zemlji danas slave kao lekarska slava. Isihazam (gr. ησυχια hesihia – mirovanje, tihovanje, ćutanje) je molitvena tradicija u pravoslavlju koju upražnjavaju monasi ishaisti (gr. Ἡσυχαστής hesihastes). Ovaj način duhovnog života pretežno je zastupljen na Svetoj Gori, Fruškogorskim manastirima i u Metohiji. Isihastička praksa započinje pokajanjem i podvizima za čišćenjem duše i tela od strasti, a nastavlja se neprestanim upražnjavanjem unutrašnje molitve srca. Plod takvog podviga je viđenje božanske svetlosti, poput apostolskog na gori Tavor prilikom Isusovog preobraženja. Isihazam nije samo delo podviga, već i potpuno okretanje čovekovoj unutrašnjosti sjedinjeno sa puntom crkvenog života i neophodnošću uzimanja Svetih Tajni.[7]
Kao i sve istočnjačke meditacije, tako i hrišćanska isihastička, molitvena tihovanja uspostavljaju ravnotežu unutrašnjeg života usmeravanjem pažnje od svega čulnog ka vančulnom. U tihovanje se ulazi sužavanjem čulnog polja, svođenjem broja, obima i intenziteta senzacija koje primamo iz materijalnog sveta na minimum, uz umirenje unutrašnjeg sveta, misli i osećanja do potpunog mira. Iz toga se izvodi naziv „tihovanje”, jer se u osnovi pojma „isihia” nalazi grčka reč u značenju mir, mirovanje, tišina. [11]
Naša vekovima stara praksa isihastičkog tihovanja nema velikih sličnosti sa sistemom istočnjačkog meditiranja. Naše tihovanje se od istočnjačkog meditiranja razlikuje više suštinski, a manje formalno, po tome što se kod nas više praktikuje u monaštvu nego kod svetovnih ljudi. [14]
Nemali broj fresaka u našim starim manastirima prikazuje isceliteljsku moć Isusa Hrista i drugih duhovnika. Najtipičnija u tom smislu je freska u manastiru Dečani iz 1335. godine. Isceliteljska moć metodom duhovnog tihovanja kao predetapa transcendentalne meditacije (sugestivno delovanje) bila je svojstvena članovima porodice Nemanjić. [8,14,18]
Molitveno tihovanje kao neprestano hođenje čoveka pred licem Božijim, u organskoj je vezi sa vršenjem samih jevanđelijskih zapovesti. Vršenje zapovesti je priprema za više stupnjeve duhovnog života. Zato onaj koji bi hteo da molitveno tihuje, a nije se vrlinskim življenjem oslobodio od duhovnih strasti i bolesti, liči na čoveka koji iskače iz broda u more, smatrajući da će na dasci bez opasnosti stići na obalu (prep. Jovan Lestvičnik). [6,16,18]
Sam metod, tzv. tihovanje je bio poznat među Srbima pre nego što je francuz Diboa (Dubois) otkrio metod persuazije. Persuazija i uticaj nisu magija, ona je veština komunikacije koja se može naučiti savladavanjem tehnika iste. [12,]
Persuazija je oblik interpersonalne komunikacije koji se odlikuje namerom bar jednog učesnika da promeni mišljenja, osećanja ili ponašanja drugog ili drugih učesnika u komunikaciji. Persuazija redovno sadrži skriptirana (uvežbana i planirana) ponašanja odabrana da mogu menjati mišljenja drugih učesnika, za razliku od interpersonalne komunikacije koja može biti spontana. [4,9,10]

Slika 1. Isus isceljuje dvojicu sa nečistim duhom (Matej, 8: 16), freska man. Visoki Dečani, XIVvek. [13]
Image 1. Jesus heals two men with an unclean spirit (Matthew 8: 16) fresco monastery of Visoki Decani, XIV century. [13]

„I pristupi mu (Isus) nardo mnogi, koji imaše sa sobom hrome, slijepe, oduzete i mnoge druge, i položiše ih pred noge Isusove i iscjeli ih” (Matej, 15: 30–31).

Slika 2. Isus isceljuje decet gubavaca (Luka,17: 12–18), freska man. Visoki Dečani, XIV vek; [13]
Image 2. Jesus heals ten lepers (Luke 17, 12-18), fresco monastery of Visoki Decani, XIVcentury; [13]


Slika 3. Isus isceljuje slepog (Jovan, 9: 1–38), freska man. Visoki Dečani, XIV vek. [13]
Image 3. Jesus heals the blind (John 9: 1 to 38), fresco monastery of Visoki Decani, XIV century. [13]

„A kada se (Isus) približavaše Jerihonu, slepac neki sjeđaše kraj puta proseći. Pa kad ču kako narod prolazi, raspitavaše se: Šta je to? I saopštiše mu da Isus Nazarećanin prolazi. I povika govoreći: Isuse, Sine Davidov, pomiluj me! A oni što iđahu naprijed korahu ga da ućuti, a on još jače vikaše: Sine Davidov, pomiluj me! A Isus stade i zapovijedi da mu ga dovedu, a kad mu se približi, zapita ga govoreći: Šta hoćeš da ti učinim? A on reče: Gospode, da progledam. A Isus mu reče: Progledaj! Vera tvoja spasila te je. I odmah progleda, i on pođe za njim slaveći Boga.i sav narod koji vide dade hvalu Bogu” (Jevanđelje po Luki, 18: 35–43).

Slika 4. Isus isceljuje ženu krvotočivu (Matej 9: 20) freska man. Viskoki Dečani, XIV vek. [13]
Image 4. Jesus heals a woman who is bleeding (Matthew 9, 20) fresco monastery Visoki Decani, XIV century. [13]

Svojim sadržajem dečanske freske su zaista kodifikovana suma vizantijske pravoslavne ikonografije. Nemanjićke crkve se pokazuju kao galerja raznih strujanja. Ta čudna suprotnost u slikarstvu nemanjićkih manastira, koje je istovremeno i ujednačena po tendenciji i mnogostrana po izrazu, naročito je veličanstveno po svojoj jasnoći.

LITERATURA

1. Petrović, Damnjan, „Grigorije Camblak i Dečani''”, Dečani i bizantijska umetnost sredinom XIVveka, Međunarodni naučni skup povodom 650 godina manastira Dečana, septembar 1985, SANU naučni skupovi, knjiga XLIX, odeljnje istorijskih nauka, knjiga 13, SANU i Jedinstvo, Priština, Beograd, 1989.
2. Katić R.V. Poreklo srpske srednjevekovne medicine. Srpska akademija nauka i umetnsti, Beograd, 1981
3. Ravenić V. Osnovi etike, Kultura, Beograd, 1967.
4. Milovanović Dimitrije P.. Etika u medicini kroz vekove, Beograd, 2000.
5. Vukanović, Tatomir. O kultu Stefana Dečanskog u Metohiji, „Nemanja” – zadužbinska štamparija Vardarske banovine, Skoplje, 1937.
6. Svetozar R. Staro srpsko slikarstvo, drugo izdanje, Akademska knjiga, Novi Sad, 2010.
7. Stanković J. Medicina divina (Božanstvena medicina), sedmo izdanje, Predrag i Nenad (P&N), Beograd, 2000.
8. Ivanović M. Metohija – spomenici i razaranja; Službeni glasnik, Beograd i IK Prometej, Novi Sad, 2014.
9. Zakonik cara Stefana Dušana, knjiga III, SANU, Beograd, 1997.
10. Popović M. Socijalna patologija, Postdiplomske studije iz psihoterapije, Med. fak. Beograd, 1975.
11. Taranovski, Teodor. Istorija srpskog prava u nemanjićkoj državi, Geca Kon, Beograd, 1931.
12. Postel, J, Quetel, C. Nouvelle histoire de la psychiatrie, Dound, Paris, 1982.
13. Images of frescoes.Aveliable at: http://www.srpskoblago.org/ .Last visited: 05.10.2014.
14. Pravoslavlje. Novine srpske patrijaršije, Amfilohije dr Radović. Aveliable at:www.pravoslavlje.rs; Last visited: 05.10.2014.
15. Čorkalo, D. Menjaju li se stavovi racionalno: provera postavki modela verovatnosti elaboracije. Doktorska disertacija. Odsek za psihologiju, Filozofski fakultet, Zagreb, 1997.
16. Bogdanović, Dimitrije. Istorija stare srpske književnosti. SKZ, Beograd, 1980.
17. Marjanović Dušanić, Smilja. Vladarska ideologija Nemanjića. SKZ/ SAS SPC/ CLIO, Beograd, 1997.

Zahvalnica
Blagoslovom igumana manastira Visoki Dečani, gospodina Save Janjića (arhimandrita Save Dečanca) i oca Petra, ovaj esej obogaćen je živopisnim freskama vizantijsko plave pozadine, na kojima je prikazana isceliteljska moć Gospoda Isusa Hrista. Fotografije fresaka sa prikazom tihovanja poslate su da ovim radom upotpune i dočaraju istim opisanu temu na simpozijumu „Medicina u umetnosti”.